Milan Jovanović Stojimirović

Milan Jovanović Stojimirović (Smederevo, 1898 – Beograd, 1966), pisac, novinar i diplomata. Posle osnovne škole u Smederevu, gimnaziju je završio u Beogradu, kao i pravni fakultet koji je studirao i u Bernu. Pošto je rano ostao bez oca, o njemu i njegovom mlađem bratu starao se, osim majke, njegov ujak Dušan Stojimirović, poznati psihijatar, čije su prezime oba brata iz zahvalnosti usvojila.

Još od studentskih dana saradnik je i urednik u mnogim listovima i časopisima (Smederevski žurnal, Srpski književni glasnik, Politika, Vardar, Samouprava, HH vek, Vreme, Zastava, Novi život i dr.). Posle svršenih studija postavljen je najpre za dopisnika Centralnog presbiroa Vlade, pa izabran za direktora novinske agencije Kraljevine Jugoslavije Avala 1937, a 1938. izglasan za poslanika podunavskog sreza na izborima u Smederevu.

Do početka Drugog svetskog rata objavio je niz prikaza i portreta savremenika u periodici, ali je u njegovoj rukopisnoj zaostavštini ostalo još više zaokruženih članaka o delima i ličnostima Miloša Crnjanskog, Veljka Petrovića, Branislava Nušića, Božidara Kovačevića, Jovana Dučića, Ive Andrića, Branimira Ćosića, Milana Rakića, Nikolaja Velimirovića, Stanislava Vinavera, Gece Kona i drugih književnika, kulturnih poslenika i javnih ličnosti međuratne Jugoslavije.

Obrazovan pravnik, koji je služio u više navrata u jugoslovenskim poslanstvima na strani, kao ataše za štampu i diplomatski službenik, Milan Jovanović Stojimirović sretao je poznate domaće i svetske državnike i zvaničnike , o kojima je takođe ostavio zanimljive zapise. Govorio je tečno francuski i nemački, a znao je i engleski, italijanski i ruski jezik. Četiri decenije davao je priloge srpskoj književnosti ali dobar deo toga njegovog rada, njegove pripovetke, članci, ogledi i prikazi, ostao je neštampan. Istovremeno, u vinogradu svojih predaka i u njegovoj porodičnoj kući u centru Smedereva, Milan Jovanović Stojimirović je godinama sakupljao retke knjige, vredne slike, stare ikone i druge retkosti koje je donosio sa svih strana sveta.

Za svoje zasluge i kulturni i društveni angažman između dva svetska rata M. J. Stojimirović odlikovan je Srebrnom medaljom Crvenog krsta Jugoslavije, Jugoslovenskom krunom 3. reda, Ordenom Svetog Save 3. reda, Rumunskom krunom 3. reda, Ordenom Feniksa 2. reda, Italijanskom krunom 3. reda, Ordenom belog lava 3. reda i proizveden je u komandanta Legije časti.

Uoči Drugog svetskog rata postavljen je za načelnika političkog odeljenja Ministarskog saveta Vlade Kraljevine Jugoslavije, ali je otpušten 27. marta 1941. posle vojnog puča. Nekoliko dana po bombardovanju Beograda 6. aprila 1941. prijavio se kao dobrovoljac u jugoslovensku vojsku i u njenim redovima u Aprilskom ratu doživeo kapitulaciju i državni slom. U Beogradu se jula 1941. prihvatio dužnosti glavnog urednika lista Obnova, kada je osuđivao gerilske akcije i politiku nesaradnje sa okupatorom da bi se izbeglo izazivanje velikih žrtava i prolivanja krvi nedužnog naroda. Oktobra iste godine je smenjen i na čelo lista postavljen je Stanislav Krakov, koji je kao Nedićev rođak i agitator zauzeo otvorenu kvislinšku politiku, objavljujući uglavnom otvorene antisemitske, antikomunističke i ratnohuškačke tekstove.

Od 1941. do 1944. bio je upravnik Državnog arhiva u Beogradu. Preuzeo je arhiv u nezahvalnim okolnostima i sa nedovoljno zaposlenih, ali je za nekoliko godina unapredio arhivsku službu, zaposlio kvalifikovane službenike, sredio neklasifikovanu arhivsku građu i otkupljivao vredna dokumenta u privatnom vlasništvu, uveo specijalne službe za konzervaciju i snimanje građe i predložio izgradnju nove zgrade i osnivanje arhivističke škole. Tako je u teškim uslovima nemačke okupacije potkraj rata pretvorio Državni arhiv u uglednu i zaštićenu državnu instituciju, i održavao je takvu do pred neposredan nastup saveznika i Crvene armije.

Strahujući od odmazde revolucionarnih vlasti zbog iznetih političkih stavova u listu Obnova, potkraj rata izbegao je u Austriju, gde se prijavio u američku okupacionu zonu u gradiću Bregencu. Nove jugoslovenske vlasti zvanično ga nisu tražile, nego je na prevaru uhvaćen, pritvoren i izručen novim vlastima u Jugoslaviji. Na suđenju 1946. godine proglašen je za narodnog neprijatelja zbog rada u okupacijskoj Obnovi i osuđen na petnaest godina zatvora sa prinudnim radom i deset godina gubitka građanskih i političkih prava po izdržanoj kazni. Konfiskovana mu je gotovo celokupna imovina u Beogradu i Smederevu.

Posle sedam i po godina, 1952, Stojimirović je pušten iz zatvora u Sremskoj Mitrovici. Po svedočenju Aleksandra Stojanovića, datom u postupku rehabilitacije, zatvorenik je „amnestiran zbog držanja i saradnje (…) kao izrazito obrazovan politički zatvorenik, koji je govorio strane jezike i od strane novih vlasti je bio angažovan da prevodi za potrebe Udbe (…)“. Njegova konfiskovana kuća u centru Smedereva je pretvorena u muzej i otvorena za publiku 1950. godine, zajedno sa konfiskovanim zbirkama: arheološkom, umetničkom, etnološkom i istorijskom, koje je on sakupljao između svetskih ratova. Kasnije, testamentom, 1964. godine smederevskom Muzeju Milan Jovanović Stojimirović zaveštao je legat od 34 predmeta, više hiljada knjiga Narodnoj biblioteci u Smederevu, dok je svoje rukopise, dnevnike i prepisku poklonio Matici srpskoj u Novom Sadu.

Stojimirović je za života objavio svega nekoliko knjiga, od kojih se izdvajaju Spomenica Nikole Pašića (Beograd 1926), Sveti Sava – čovek i Sloven (Skopje, 1934), Eduard Beneš (Beograd, 1936), Godominsko pitanje (Smederevo, 1938). Tek u novije vreme oživelo je zanimanje za objavljivanje rukopisa iz zaostavštine Milana Jovanovića Stojimirovića, pa su u Matici srpskoj u Novom Sadu objavljeni Portreti prema živim modelima (1998), odabrani delovi dnevika u dve knjige: Dnevnik: 1936–1941 (2000), i Okupacijski dnevnik Milana Jovanovića Stoimirovića (2020), kao i više portreta i priloga u Letopisu Marice srpske, a u Smederevu romani Lanče Smederevac (2006), Suva Česma (2009) i Šarplaninska ljubav (2013), Balkan Balkancima i druge priče (2010), kao i više članaka u smederevskom časopisu Mons Aureus.

Umro je u Beogradu 1966. godine.

Rešenjem Apelacionog suda u Beogradu od 9. februara 2022, punih 56 godina od smrti, Milan Jovanović Stojimirović, jedan od najvećih dobrotvora 20. veka i pisac Silueta starog Beograda, kapitalnog pomenika moderne Srbije, pravosnažno je rehabilitovan nakon decenijskog sudskog postupka.

Foto: Milan Jovanović Stojimirović, 1935 / Istorijski arhiv u Smederevu