Intervju sa Stivenom Presfildom

Razgovor: Stiven Presfild, američki pisac, za “Art vijesti” govori o svom romanu “Pohod na Avganistan”.

Nijedan strani osvajač još nije osvojio Avganistan.

Prije 2300 godina, vojska Aleksandra Velikog uputila se ka Indiji. Preko pokorene Persije do Indije trebalo je preći teritoriju neustrašivih planinskih plemena avganistanskih kraljevstava. Ovaj istorijski poraz Aleksandra Velikog, koji se završio njegovom svadbom sa Roksanom, kćerkom svog najžešćeg protivnika Oksijarta, istorijska je pozadina romana “Pohod na Avganistan”, američkog pisca Stivena Presfilda.

Ispričana iz ugla pješadinca Matije, čija su dva starija brata na visokim položajima u Aleksandrovoj vojsci, priča o pohodu sablasno nagovještava taktike, užase i razočaranja savremenih konfikata u Iraku i Avganistanu. “Pohod na Avganistan“ se bavi izazovima, vojnim i etičkim, s kojima se Aleksandar i njegovi vojnici suočavaju upuštajući se u jedan sasvim nov i drugačiji rat. Primorani su da se prilagode metodama nemilosrdnog neprijatelja koji primjenjuje taktiku zastrašivanja i pobune i krije se među civilnim stanovništvom i regrutuje žene i dječake kao borce. Matija pripovijeda o svom naglom sazrijevanju u vojnika, učestvujući u akcijama zasnovanim na Aleksandrovoj strategiji spaljene zemlje. Ovaj roman objavila je „Laguna“ u prevodu Tatjane Milosavljević. Stiven Presfild je rođen 1943. u Porto Spejnu na Trinidadu. Pošto je 1965. diplomirao na Univerzitetu Djuk, stupio je u marince. Pripadnik ovih elitnih vojnih trupa bio je sve do 1971. godine, kada se oženio, preselio u Njujork i zaposlio kao pisac reklamnih tekstova za jednu firmu. U želji da uradi nešto kreativnije dao je otkaz i počeo da piše roman. Tri godine kasnije, razveden i bez prebijene pare, živio je u jednoj prikolici pokraj rijeke, od niza privremenih poslova kao što su branje voća i vožnja taksija i traktora.

U međuvremenu je napisao tri romana, od kojih nijedan nije objavljen. Potom se Presfild odselio u Holivud, gdje je u narednih 15 godina napisao, ili sarađivao na pisanju 34 scenarija. Tih godina, omiljena knjiga mu je postala „Bhagavad-Gita“, i u njoj je pronašao i inspiraciju za prvi svoj roman koji je ne samo objavljen nego i dospio na bestseler liste, pod naslovom „Legenda o Bageru Vensu“ (po ovom romanu 2000. godine Robert Redford je snimio film sa Metom Dejmonom u glavnoj ulozi). Za njim su uslijedili istorijski romani čija se radnja odigrava u antičkoj Grčkoj i koji su, jedan za drugim, postigli zavidan uspjeh, prije svega u SAD i u Grčkoj, a potom i brojnim zemljama širom svijeta: „Ognjena kapija“, „Plime rata“, „Posljednje Amazonke“, „Vrline rata“, „Pohod na Avganistan“. „Ognjena kapija“ je uvrštena u obaveznu literaturu za studente Vojne akademije SAD. U septembru 2003. godine Sparta (danas malo naselje na mjestu nekadašnje Leonidine kraljevine) je proglasila Stivena Presfilda svojim počasnim građaninom. Po Presfildovom posljednjem romanu „Uništeni Romel“ snimljen je film o poznatom njemačkom generalu koji je tokom Drugog svjetskog rata ratovao u sjevernoj Africi.

U romanu “Pohod na Avganistan” Aleksandar Veliki je epizodna figura, a pješadinac Matija je glavni lik. Kakve su narativne mogućnosti saopštavanja ove istorijske priče kroz oči običnog vojnika?

- Najprije sam završio moju prethodnu knjigu “Vrline rata” koja saopštava potpunu priču o Aleksandru Velikom sa njegove tačke gledišta - drugim riječima, u prvom licu, ispričana od strane Aleksandra. Dakle, nijesam htio da se ponavljam.
Ali, još važnije, ova osobita priča – o pohodu koji je bio prljav i lišen slave i na mnogo načina bez tradicionalnih pojmova časti - bilo je potrebno da bude ispričana iz povoljnog položaja vojnika iz pješadije, nekoga ko je vidio sve iz tačke gledišta pješadinca, a ne iz strateškog položaja, u “velikoj slici” iz ugla kralja ili komandujućeg generala.
Želio sam da ova priča bude poput “Spasavanja redova Rajana” ili “Voda smrti” (“Platoon”) Olivera Stouna. Kako bi emocije bile uvećane, shvatio sam, priča je morala biti sadržana u jednoj maloj jedinici - u ovom slučaju, vod koji su predvodili Tolo i Stefan i Zastava.
Htio sam da naši protagonisti obitavaju u mraku dugog vremena, baš kao i pravi vojnici. Oni ne znaju šta se dešava, gdje idu; oni nemaju pojma kakva je široka slika događaja. Osjećao sam, da će čitalac biti u stanju da to upotpuni u sebi. Želio sam da se Aleksandar Veliki pojavi kao lik - ali u potpunosti posmatran očima ovih mladih pješadinaca, Matije i Luke. Mi, kao čitaoci, upoznati smo sa Aleksandrom Velikim kao slavnom ličnosti na konju; želio sam da ga vidim tamo, zaglavljenog u avganistanskom blatu kao i svi ostali.

Pohod Aleksandra Velikog na avganistanska plemena pomjerio je granice ratovanja. Na koji način?

- Aleksandrovo osvajanje Persijskog carstva, na putu za Avganistan, bilo je ono što danas nazivamo konvencionalnim ratovanjem. Sukobi su se ogledali u mnoštvu sličnih bitaka u kojima je neprijatelj ustajao otvoreno na Aleksandra Velikog i osporavao neka pitanja koja su se odnosila na prihvaćena pravila ratovanja. Viteštvo je bilo moguće i, u stvari, obje strane su pokazale veliku odmjerenost i viteštvo u brojnim prilikama. Kada je Aleksandar uhvatio Darijevu suprugu i majku, on ih je tretirao sa najvećom mogućom učtivošću - i zato je bio cijenjen i poštovan od strane Darija.
Ali kada je rat stigao u Avganistan, svi predlozi su otpali. Persijsko carstvo je bilo palo; Darije je bio mrtav. Pohod je postao gerilsko ratovanje. Aleksandrovi protivnici su rutinski prekinuli svoje zakletve, počinili masakre i zločine. I Aleksandar Veliki je odgovorio na isti način. On je raselio čitave regije, uporno je iznova i iznova tražio brutalne osvete. To, naravno, nije išlo. A, nivo ratovanja se dramatično spustio. Gospodstveni način ratovanja bio je završen.

Kakvu ulogu su imale avganistanskle žene u pohodu Aleksandra Velikog na Avganistan?

- Ja Vam mogu dati odgovor u pogledu mog fikcionalnog pohoda; udžbenici istorije nam ne govore ništa o avganistanskim ženama. To je kao da nijesu postojale. Ali, u mojoj priči, žene su bile na usluzi vojsci Aleksandra Velikog kao pratioci i nosači, one su pratile vojsku kao ljubavnice i “kamp žene” i učestvovale u svim teškoćama kao i muškarci.
Zapravo povlačim ono što sam rekao gore - istorija nam govori nešto o avganistanskim ženama. Znamo da su se mnoge od njih udale za Aleksandrove vojnika i naselile sa njima razne “Aleksandrije” koje je Aleksandar Veliki osnovao u Avganistanu. Čitanje između redova nam ne može pomoći, ali zamislite kako se sve to dogodilo. To mora da je bilo nabijeno dramom. Plemenske ćerke bi sigurno bile protjerane od strane njihovih muških rođaka zato što su pošle za neprijatelja, ili čak zato što su ih samo pogledale. Ipak, jasno je da su mnoge od tih mladih žena to i činile. Mora da je bilo na hiljade ljubavnih priča (i tragedija) kao što je bila Matijina i Šinarina u “Pohodu na Avganistan”.

Jedan dio vojske Aleksandra Velikog je ostao među avganistanskim plemenima kako bi osigurao mir na tom prostoru. Čak i danas potomci iz nekih plemena znaju da imaju makedonsko porijeklo. Znate li nešto više o tome?

- Jedino je to istina. I danas, možete pronaći plavooke, plavokose Avganistance. Sjeme Aleksandrove vojske još uvijek je danas živo.

U romanu pišete o “nangvali”, avganistanskom varvarskom kodeksu. Možete li da nam objasnite šta je suština tog kodeksa?

- “Nangvali” je plemenski kodeks časti Patana, koji postoje i danas (evoluirali u Paštune u savremenom Avganistanu) i koji su bili jaki na vrhuncu svoje snage za vrijeme britanske okupacije u 19. vijeku. Ja sam projektovao ovaj kod, koristeći fikciju piščeve “književne licence” vraćajući se u dane Aleksandra Velikog. Nikakve stvari o tome nijesam promijenio.
“Nang” znači čast. “Badal” je obaveza za osvetom. “Melmastia” je gostoljublje. To su osnovna načela nangvalija – i paštunvalija (nepisanog zakona i filozofije paštunskih plemena) kao što se praktikuje i danas. Te principe dijele plemenski kodovi časti širom svijeta i u toku svih vremena. Američki Indijanci imaju iste kodekse; kao što ih imaju ratnici iz amazonske džungle. Možete ih danas pronaći gdje god postoje plemenska društva – u Somaliji i na Rogu Afrike, u Jemenu i Iraku i Saudi Arabiji. To su plemenska ratnička društva, u kojima je junačka čast sve; gdje će čovjek ujutro podijeliti hljeb sa vama, a uveče će pokušati da vam prereže grlo.

Aleksandrov pohod na Avganistan bio je kratak, ali je ostavio helenski kulturni uticaj koji će trajati nekoliko vjekova. Možete li nam dati neke primjere?

- Nemam previše znanja u ovoj oblast... Aleksandar je osnovao osam ili devet “Alekandrija”, vjerujem da sve još uvijek postoje, iako su svi helenski uticaji izbrisani prije mnogo vjekova. Kandahar je bio Iskandahar, pošto je Aleksandrovo ime na persijskom “Iskander”. Bagram je bio Aleksandrija pod Kavkazom. On je raspršio te gradove svuda širom zemlje, kao garnizone i (nadao se) kao kulturne centre koji bi uticali na „varvare“. Kao što rekoste, oni su bili samo za nekoliko vjekova, a sada su ostale samo ruševine.

Koju korisnu lekciju mogu danas dobiti zapadne trupe od Aleksandrovog pohoda na Avganistan?

- Prvo, po mom mišljenju, treba da shvatimo da je mentalitet zemlje plemenski i kao takav je praktično nemoguć da se potčini, nemoguće ga je mijenjati, i nemoguće ga je prevesti “u mejnstrim”. Mi Amerikanci pokušavamo da “izgradimo naciju” sada u Avganistanu. To je plemenita težnja, ali bojim se da neće uspjeti, kao i slični preobražaji koji su pokušavani od strane Rusa, Britanaca i Aleksandra, ali nijesu ostvareni.
Imam blog pod nazivom “It's the Tribes, Stupid” koji je pokušavao da izrazi tu ideju unaprijed za oko godinu. Mnogi drugi pisci i ljudi iz vojske takođe vjeruju u ovo. Oni navode razloge za strategiju onoga što se zove “plemenski angažman”. To znači da ne teba računati na centralnu avganistansku vladu, koja je korumpirana, nekompetentna i uvijek će biti - jer je njen mentalitet plemenski, čak i predsjednik Karzai će uvijek biti lojalan svojoj plemenskoj braći, a to znači - korupcija. Strategija plemenskih angažovanja zasnovana je na moći samih plemena da sami sebi pomognu, da učine sebe snažnim i moćnim da osnuju državu. Ali, SAD je uzeo svog konja u ovoj trci - i taj konj je Karzai i centralna vlada. Aleksandar Veliki bi mogao da nam kaže da to neće proći. Uz svu njegovu snagu, blistavost i snagu volje, na kraju najbolje što je on mogao da učini u Avganistanu bila je proizvodnja plemenskog gesta mira – ženidba sa Roksanom, kćerkom tog glavnog gospodara rata i protivnika, Oksijarta – i onda “da proglasi pobjedu” i izađe iz grada.

Čitajući “Pohod na Avganistan” vidi se da se javlja analogija sa današnjim vremenom. Istorija se ponavlja?

- Da.

Vaš junak Matija na kraju romana izgubi sve: prijatelje, porodicu, zdravlje. Njegova životna priča ilustruje apsurdnost rata, zar ne?

- Rekao bih da je više o uzaludnosti ratovanja protiv plemenskog neprijatelja u tom regionu plemenskog neprijateljskog doma. Nijedan strani osvajač još nije osvojio Avganistan. Ili u slučaju NATO i SAD (koji ne pokušavaju da osvoje zemlju, samo da pomognu na način na koji Zapad želi da se pomogne), a niko nije u stanju da prepravi sliku osim sami svoju. Jer, plemenska društva nijesu zasnovana na sistemu zakona, već na kodeksu ratničke časti, oni su izuzetno otporni na promjene i sposobni za borbu sa tvrdoglavošću koja gotovo uvijek traje duže od strpljenja zapadnih osvajača ili okupatora, čak i kada su namjere okupatora dobre.
Najbolje čemu se bilo koji autsajder može nadati za zemlju kao što je Avganistan, po mom mišljenju, je da joj se dozvoli da bude ono što je oduvijek i bila. Možda malo više prijateljska verzija od onoga što je oduvijek i bila. I dalje vjerujem da strategija plemenskog angažovanja može da funkcioniše. Ali, ako tako bude, ono što proizađe bi bilo veoma avganistanski - plemensko, tradicionalno, decentralizovano, ludački nezavisno, namjerno i svojeglavo. Bio bi ničija marioneta i ne bi bio ljubimac nacije. Ukratko, čak i po najboljem scenariju, to bi izgledalo nalik Baktriji – Sogdijani - Arahoziji itd. kada je Aleksandar sklopio najbolji mir koji je mogao - i otišao.

Budi muško i izdrži

“Kodeks nangvali zabranjuje krađu, silovanje, preljubu i lažno svjedočenje; sudi se i za kukavičluk, zanemarivanje roditelja ili djece i zelenaštvo. Kodeks propisuje obrede pri rađanju i smrti, sklapanju primirja, ugovaranju odštete, molitvi, davanju milostinje i drugim vidovima života. Siromaštvo nije zločin. Poštovanje starijih je najveća vrlina, za kojom slijede strpljenje, smjernost, ćutanje i pokornost. Higijenski propisi su takođe vrlo strogi. Na život se gleda s plemenitom pomirenošću sa sudbinom. Bog određuje sve, vjeruje Avganistanac. Nema ti druge do da budeš muško i izdržiš.”
(Iz romana “Pohod na Avganistan” Stivena Presfilda)

Problem sa plemenima

- “Pohod na Avganistan” govori o tome šta se dešava kada se moderne zapadne vojske (poput Aleksandrove) sukobe sa drevnim, istočnim, plemenskim neprijateljem - neprijateljem koji ne djeluje po pravilima ratovanja sa Zapada, ali se bori prema njegovim sopstvenim visokim principima plemenskih časti, osvete i žestoke posvećenosti svom narodu i njihovoj svetoj zemlji. Ne možete da pregovarate sa plemenskim ratnicima, kao što možete sa zapadnim neprijateljima. Aleksandrov otac Filip bio je majstor da zatvori svoje protivnike, podmiti ih i pobijedi ih obećavajući im vlast kada je se dočepa. I sam Aleksandar postavio je ovaj kamen temeljac svoje političke strategije: oni narodi koji su mu se dobrovoljno pokorili, on ih je tretirao sa ljubaznošću i čašću; učinio ih je dijelom svoje vojske i poveo ih je na nastavak svog pohoda. Narodi Vavilonije i Mesopotamije, Sirije, Jermenije i drugih naroda otišli su zajedno sa njim. Strategija je djelovala. Ali, kada se Aleksandar našao protiv žestokih nezavisnih plemenskih naroda avganistanskih kraljevstava, ti srećni dani su bili završeni. Plemena bi radije umrla nego prodala svoju čast i oni su bili spremni da izdrže sve nevolje i plate svaku cijenu da zadrže svoju slobodu.

Vujica OGNJENOVIĆ