Tajna uspeha starih Rimljana

Opširni prikaz istorije koji nam nudi autorka Meri Bird između ostalog prikazuje građanstvo antičkog carstva u novom svetlu.

Britanska studentkinja, po imenu Megan Bič, nedavno je objavila zbirku poezije pod naslovom When I Grow Up I Want to Be Mary Beard (Kad porastem želim da budem Meri Bird). Bičova nije jedina koja se divi ovoj autorki, koja je neko vreme bila jedini predavač ženskog pola na klasičnim naukama Kembridž univerziteta, a od tada postala jedna od najuglednijih predstavnika ove oblasti kojom su dugo vremena dominirali muškarci. Birdova je 2013. godine odlikovana Redom Britanskog carstva za „doprinos izučavanju klasičnih nauka“. Kao plodan istraživač kulture starih Rimljana, ona je vrsni tumač ove oblasti. Njen akademski doprinos obuhvata izučavanje religije Rimljana i običaja nakon izvojevanih pobeda, preko njihovog humora, a autor je i živopisnih knjiga o Pompeji i Koloseumu. Kao stručni saradnik na Bi-Bi-Si-jevom serijalu koji je trajao tri godine, pod naslovom Meet the Romans (Upoznajte Rimljane), Birdova je širu publiku upoznala sa širom istorijom Rima: građanstvom koje je obuhvatalo mnogo više od nekolicine muškaraca koji su govorili latinski i upravljali Senatom, bili carevi ili pisali (zapravo često diktirali svojim robovima) knjige koje ćemo danas smatrati „književnošću starih Rimljana“. Kakav god bio kontekst (Birdova takođe uređuje blog A Don’s Life za Times Literary Supplement), autorka radi upravo ono na šta se retko koji poznavalc usuđuje, i dosta toga što mnogi stručnjaci ne uspevaju: ona prenosi uzbuđenje zagonetnih tekstova i događaja koji će neminovno biti dvosmisleni, dok uporedo tokom tog procesa produbljuje stečeno znanje.

Njen magistarski rad na temu istorije Rima, „SPQR“ (skraćenica Senatus Populusque Romanus, tj. Senat i narod Rima), nije izuzetak. Svaki rad na temu istorije Rima pokušava da odgvori na pitanje kako su Rimljani – narod koji je nekad živeo u trošnim drvenim kolibama na blatnjavim obroncima reka usred Italije, okruženi drugim narodima koji su bili u najmanju ruku na približnom kulturnom i ekonomskom nivou razvoja – stvorili jedno od najvećih carstava starog sveta, i uspeli da opstanu kao jedno od najdugovečnijih carstava u celoj istoriji čovečanstva. Mnogi zapisi, uključujući one koje su pisali sami Rimljani, isticali su unutrašnju podelu koje je pretila „krahu i padu“ carstva, kako je to zabeležio britanski istoričar Edvard Gibon. Birdova je više zainteresovana za ono što je uticalo na uspon Rimskog carstva. Njen sveži osvrt – usmeren prvenstveno ka širokoj čitalačkoj publici, ali svakako dovoljno zanimljiv i provokativan za stručnjake – obuhvata celu istoriju carstva.

Knjiga je sveobuhvatna i počinje (mitskim) pričama o osnivanju grada u 8. veku p.n.e, bavi se osvajanjem većeg dela Apeninskog poluostrva u 4. i 3. veku p.n.e, kao i porazima glavnih mediteranskih protivnika Rima, Kartagine i Grčke, koji su su se odigrali sredinom 2. veka p.n.e. Usledilo je nekoliko vekova ispunjenih građanskim ratovima, uz dosta novih pohoda i osvajanja (Galije, Španije, severne Afrike i Bliskog istoka). U jeku političkih nemira koji su okruživali dolazak na vlast Julija Cezara i njegovo ubistvo 44. godine p.n.e, Rimljani su potpali pod vlast prvog rimskosg cara Oktavijana, koji je 31. godine p.n.e. svrgnuo Antonija i Kleopatru i promenio ime u Avgust. Carstvo je na zapadu opstalo oko 500 godina, dok se na istoku održalo oko 1400 godina, pod vlašću vizantijskih careva. Kako su Rimljani uspeli u tome?

Jedan odgovor, koji je mnogim Rimljanima bio omiljen, jeste taj da su sve to pripisivali svojoj snazi, tj. moći (lat. virtus), reči koja označava i snagu karaktera i muževnost. Još jedna interpretacija, koja je bila popularna među stručnjacima prethodne generacije, prikazuje Rim kao izuzetno ratoborno i imperijalističko društvo koje je dobilo prevlast zahvaljujući nasilju i masakru nad susedima. Skorašnji stavovi istoričara se zalažu za to da je moć Rimskog carstva bilo podstaknuto kombinacijom razvojnog političkog i kulturnog imperijalizma, koje Birdova nadograđuje. Neosporno je da su Rimljani poubijali i porobili ogroman broj ljudi. Prosperitet Rima zavisio je od plena, danaka i poreza nametnutih poraženim plemenima i gradovima, kao i od fizičkog i uslužnog rada robova koji nisu rimskog porekla. (U drugom veku p.n.e, više od 8000 novog roblja – plena prekomorskih osvajanja – pristiglo je na poluostrvo.) Međutim, nema dovoljno dokaza da su Rimljani bili išta više ratoborniji ili hušački nastrojeni od mnogih drugih antičkih kultura na Mediteranu.

Ono što je bilo neuobičajeno kod ovog italijanskog plemena, kako to Birdova jasno stavlja do znanja, bio je način na koji su Rimljani kombinovali vojničko junaštvo sa radikalno snažnim stavom o tome šta je značilo biti Rimljanin – stavom uz pomoć kog su uspeli da nametnu koncept Romanitas širom Mediterana. Rimsko poimanje sopstvenog društva kao hibridnog, kako nam Birdova otkriva, obavijeno je njihovim legendama o postanku i osnivanju. Vergilijeva „Eneida“ je oda trojanskom heroju koji je osnovao grad – oda strancu koji je, premda je poubijao nešto starosedeoca, ujedinio zaraćena plemena. I bez umanjivanja stravičnog nasilja u priči o Romulu i Remu i silovanju Sabinjanki, Birdova ukazuje na to da masovno silovanje nije prikazano samo kao puka potvrda agresije Rimljana, već kao ilustracija načina na koji se se stvara mešovito društvo.

Obrazac asimilacije je ustanovljen nakon bitke kod Veja, naseobine udaljene oko 10 milja od Rima, koja se odigrala 396. godine p.n.e. Potonja rimska legenda preuveličala je herojstvo glavnog generala Kamila, koji je navodno sravnio grad. Priča je značila onima koji su želeli da imaju heroje poput onih iz „Ilijade“, koji su opustošili Troju. Međutim, Birdova se poziva na arheološke dokaze iz savremene studije koji ukazuju na to da razaranje grada nije bilo velikih razmera. Naprotiv, izgleda da su Rimljani dopustili da grad više ili manje funkcioniše kao do tada, ali pod njihovom upravom – čime su proširili svoju teritoriju za 60 posto i uvećali resurse za potencijalne vojne regrute. Takav okršajni pristup je tokom narednog veka ponavljan u više navrata, čime je uspostavljena dominacija Rimljana na Apeninskom poluostrvu. Većinu naroda koje su Rimljani pobedili „primorali su na neku vrstu saveza ili ih toplo primili u nekakav savez“, kako to Birdova svojim blago ciničnim tonom primećuje, a zauzvrat su imali jedinu dugoročnu obavezu prema svojim novim prijateljima Rimljanima: da obezbede vojnike za vojsku. Do kraja četvrtog veka pre nove ere, Rim je bio u mogućnosti da okupi pola miliona trupa. Njihova moć se zasnivala na ljudstvu.

Neki čitaoci će možda pomisliti da autorka previše naglašava suptilnije aspekte carske vladavine. Novopotčinjeni su bili saveznici po tituli, ali nisu u potpunosti imali udela u pravnim i političkim delovanjima. Ali ima pravo što ističe to da su Rimljani prokrčili put revolucionarnom poimanju građanskog statusa (državljanstva), što za razliku od drugih istoričara postavlja kao središte priče koju pripoveda o Rimu, pritom naglašavajući njegove zaista specifične aspekte. Ideja da neko može biti građanin, pa čak i delimično građanin, mesta u kom ne živi, i u kom možda nikada nije ni bio, bilo je praktično nešto što do do tada nije postojalo. Isto bi se moglo reći i o ideji da osobe mogu imati dvojni identitet, da istovremeno budu i Rimljani i Mantovljani, Rimljani i Sicilijanci ili Rimljanin i Osci (nakon što su Rimljani pokorili poluostrvo), ili – kasnije – Rimljani i Grci, Španci, Gali ili Britanci.

Većina antičkih društava je smatrala da je biti građanin određenog mesta podrazumevalo ne samo prebivalište u tom mestu, već i upotrebu lokalnog jezika i praktikovanje zajedničke kulture. Nasuprot tome, Rimljani su mogli da budu čak i oni koji nisu znali latinski jezik. Kako Birdova uočava, u kasnijem periodu Rimskog carstva, grčki jezik je postao lingua franca (ili pak koine glossa – „zajednički jezik“) u istočnom delu carstva. Kao suprotnost mnogim robovlasničkim društvima, bilo antičkim ili savremenim, Rimljani su omogućavali velikom broju robova da dobiju slobodu i steknu makar ograničen vid državljanstva.

Fleksibilnost Romanitas koncepta takođe je podrazumevalo da Rimljanke, barem one iz elitnih staleža, imaju veću slobodu i veća prava od žena u mnogim drugim antičkim društvima. U staroj Atini, žene su pravno bile pod kontrolom svojih očeva i muževa, dok je Rimljankama iz visokih staleža bilo dozvoljeno da imaju prava na posed, iako su imale određena ograničenja. Ali Birdova se postarala da ne donosi neosnovane zaključke o životu Rimljana koji za sobom nisu ostavili pisane izvore, i skreće pažnju na to koliko malo podataka možemo da rekonstruišemo o njima iz sačuvanih izvora. Upozorava nas, na primer, da ne uzimamo zdravo za gotovo predstavu „slobodne žene“ koja je postala stereotip u književnosti u prvom veku pre nove ere. Preljubnice iz visokog staleža u pesmama pesnika Katula i Propercija, koje spavaju sa mnogim muškarcima i priređuju razuzdane terevenke, mnogo više govori o patrijarhalnoj strepnji negoli o ženskoj slobodi.

Naslov koji je Birdova odabrala nagoveštava njeno interesovanje za poznato ali i nedokučivo istorijsko pitanje: kako su različite klase komunicirale u radikalno inkluzivnom društvu kakvo je bilo rimsko? Kako je, pre svega, elita u Senatu (koji su bili muškarci) baratala podelom moći sa narodom (koji su predstavljali tribuni) u doba republike? I koliku je moć – ako je uopšte – Senat ili narod zadržao nakon što je Rim potpao pod vlast jednog čoveka – cara, koji je imao potpunu kontrolu nad vojskom? Autorkini sveobuhvatni odgovori na ova pitanja, koji idu ukorak sa najnovijim studijama, ukazuju na odstupanje od pristupa odozgo-nadole ili „istaknutog čoveka“. Usklađivanje različitih društvenih interesa koji su bili na snazi u Rimskoj republici bilo je krajnje nemoguće, kako navodi autorka, i izvan mogućnosti čak i najboljih lidera, uzevši u obzir nove zahteve i prilike koje su zadesile carstvo. Birdova to lepo sumira u karakterističnom sažetom stilu: „Carstvo je stvorilo careve, a ne obrnuto.“

Svakako, Birdova neće razočarati čitaoce koji se late ove knjige u potrazi za pričama o odvažnim bitkama i uzbudljivim ekscesima na vrhuncu carske vladavine. U knjizi „SPQR“ ćete pronaći priče koje nikada neće dosaditi – o pohotnom Tiberiju (koji je navodno svoje imanje na Kapriju pretvorio u palatu za užitak, na kom je zapošljavao dečake da mu stimulišu genitalije dok se kupa u bazenu), ludom Kaliguli (koji je navodno upražnjavao seks sa svojim sestrama) i preterano sadistički nastrojenom Neronu (koji je ubio svoju majku i svirao violinu dok je Rim nestajao u plamenu). Birdova ove priče pripoveda u blago skeptičnom tonu i sa priličnom dozom humora, upozoravajući nas da je carstvo po strukturi ostajalo prilično neizmenjeno, bez obzira na to čiji je pažljivo stilizovan lik bio otisnut na kovanicama.

Knjiga Meri Bird nam omogućava – kao i njene emisije – ne samo da „upoznamo Rimljane“, već i da prihvatimo da ih nikada istinski nećemo upoznati i da možda nikada nećemo to ni poželeti. Problem je mnogo veći od količine dostupnih izvora; on leži u ogromnom kulturološkom jazu koji razdvaja naše svetove, kao i u veoma odbojnim činjenicama o životu Rimljana, u koje spadaju: ropstvo, prljavština, pokolj, boleštine, „novorođenčad bačena na hrpe smeća“. Međutim, Birdova u starom Rimu pronalazi, ako ne obrazac, onda makar izazov. Neka druga istorijska dela završavaju se preobraćanjem Konstantina u hrišćanstvo 337. godine, što je obeležilo kraj paganskog antičkog doba, ili porazom Rimljana od strane Vizigota 410. godine. Umesto takvog kraja, Birdova zaključuje „kulminirajućim događajem“ iz 212. godine, kada je car Karakala proglasio svakog slobodnog stanovnika Rimskog carstva državljaninom, čime je uklonjena razlika između Rimljana i naroda koje su pokorili, kolonizovali i nad kojim su imali vlast. Birdova je previše bistra da taj trenutak posmatra kao kraj društvene hijerarhije. To je pre bio trenutak kada su klasne i ekonomske razlike postale mnogo značajnije. Stari Rimljani, kako nam ih Meri Bird predstavlja, bitni su za sve one koji danas, vekovima kasnije, preispituju teme moći, državljanstva, carstva i identiteta.

Autor: Emili Vilson
Izvor: theatlantic.com
Prevod: Aleksandra Branković