Sve aktuelniji Kurcio Malaparte

„Bili su to dani 'kuge' u Napulju“. Ovom rečenicom počinje roman „Koža“ Kurcija Malapartea. Kuga u Napulju o kojoj Malaparte piše izbila je 1. oktobra 1943. godine, na dan kada je američka vojska ušla u ovaj grad.



„Bila je to kuga sasvim druge vrste“, kaže Malaparte, „ali ne manje užasna od epidemija koje su u srednjem veku pustošile, s vremena na vreme, Evropu. Veoma čudnovata osobina ove najnovije zaraze bila je što nije kvarila telo već dušu. Udovi su ostajali naizgled nedirnuti, ali pod omotom zdravog mesa, duša se kvarila, raspadala. Bila je to neka vrsta moralne kuge, protiv koje nije izgledalo da postoji nikakva odbrana“.

Ne samo zbog „moralne kuge“ o kojoj piše u „Koži“, Malaparte se ispostavlja kao jedan od „naših savremenika“ čija su upozorenja danas uznemirujuće aktuelna.

Ima u knjizi prepiske Mišela Uelbeka i Bernara-Anri Levija „Državni neprijatelji“ jedna uzgredna opaska ovog potonjeg koje se često sjetim. Uza svu svijest o tome koliku je karikaturu estradni filozof u raskopčanoj bijeloj košulji napravio od sebe u posljednjih par decenija, desi se u toj knjizi opet da se čitalac prisjeti zašto je i kako u mladosti ovaj ipak od sebe napravio „dečka koji obećava“.

Ima tu načitanosti, vjere u moć riječi i vještine da se neprimijećene istine aforistično iskažu. Opaska na koju mislim veli kako su „Malro i Malaparte najpotcjenjeniji pisci dvadesetog vijeka“. Primjedba je moćna jer je s jedne strane tačna, dok je s druge aliteracija u prezimenima pretvara skoro u stih. Takođe, u umu čitaoca koji nešto zna o obojici odmah se u glavi počne slagati ponešto plutarhovski „paralelni“ esej.

Paralela Malro – Malaparte neka čeka, međutim, bolju priliku. Uostalom, taj esej bi se idealno sastojao iz tri dijela: prvi o Malaparteu (ipak je stariji), drugi o Malrou, i treći zajednički. Ovo što slijedi je podsjećanje na „slučaj Malaparte“.

Malaparte i Bonaparte

Rodio se u Toskani, u Pratu, 9. juna 1898. godine kao Kurt-Erih Zukert. Evo kako osnovne činjenice iz prvog poglavlja „podmuklog delovanja biografije“ sažima Nebojša Zdravković:

„Otac mu je bio Nemac, majka Italijanka. Kao šesnaestogodišnjak dobrovoljno se prijavio u francusku vojsku, i tokom Prvog svetskog rata borio se protiv Nemaca. Iz škole, gde je bio odličan učenik, pobegao je i peške prešao francusku granicu da bi postao francuski vojnik u odeljenju bacača plamena. Na bojištu se nadisao otrovnog gasa fozgena, i to oštećenje pluća pratiće ga do kraja života. Biva i ranjen, i odlikovan ratnim krstom s palmama. Zatim prelazi na italijansku stranu, među borce alpske divizije, i biva ranjen u grudi.

Posle rata upušta se u mnoge ljubavne avanture, piše političke pamflete, često cenzurisane i zabranjivane, i vodi mnoge polemike, recimo sa socijalistom Pjetrom Nenijem i futuristom Marijom Karlijem. Započinje i diplomatsku karijeru, pa odlazi u Varšavu, ali brzo diže ruke od diplomatije i potpuno se posvećuje novinarstvu i pisanju.

Menja i svoje ime. Pošto je pročitao neku satiru s naslovom Malaparte i Bonaparte, odlučuje da ubuduće njegov građanski status bude pod imenom Kurcio Malaparte. 'Napoleon se zvao Bonaparte, a stvar se završila loše; ja se zovem Malaparte, pa će se stvar dobro odvijati', rekao je jednom. Na italijanskom jeziku, malaparte znači zla strana“.

Pomenuta promjena imena dešava se 1925. godine, kad je Malaparteu dvadeset sedam godina. Mada neće doživjeti ni šezdeseti rođendan, Malaparte je, poput Jingera, jedan od onih koji je znao da dug i ispunjen život može imati samo onaj kome do života nije previše stalo.

Imajući u vidu gustinu njegovog dotadašnjeg života, te ratne i ne samo ratne rizike kroz koje je prošao, dvadeset sedma godina, ona u kojoj će decenijama kasnije umirati rokenrol heroji, ona od koje počinje njegov život pod novim imenom, djeluje kao simbol daleke tačke do koje je dobacio, tačke od koje počinje novi život. A ni taj novi život neće biti lišen rizika. Naprotiv.

Od 1926. godine intenzivira se Malaparteov život novinara, urednika i javnog intelektualca. Osniva časopis 900, uređuje Fiera Letteraria, a zatim i torinsku La Stampu. U trećoj deceniji dvadesetog vijeka on je poznat kao prononsirani, danas bismo rekli, desničar, mada je zapravo današnju terminologiju nemoguće primijenjivati na prošlost.

Fraza „fašistička ljevica“ danas bi mnogima djelovala kao oksimoron, ali zapravo predstavlja tačan opis onodobne Malaparteove političke pozicije. Evo kako to opisuje Zdravković:

„Njegova ubeđenja su paradoksna, ali on u njih, tih dvadesetih godina prošlog veka, potpuno veruje. Zagovara, recimo, mogućnost novog društvenog projekta koji bi istovremeno počivao na ruskom kolektivizmu i italijanskom individualizmu. Takav pristupa fašističkoj levici i čak postaje, unekoliko, teoretičar italijanskog fašizma u kojem se, u tom času, bore dve struje: na jednoj strani – zagovornici povratka prirodi, na drugoj – pobornici tehnologije i futurističkog koncepta“.

Tehnika državnog udara

Ipak, kao što nije mogao da bude diplomata, odnosno kao što nije mogao da se do kraja uklopi u bilo koji birokratsko-kolektivistički projekat, mada je uvijek imao razumijevanja za tu čežnju, tako Malaparte nije mogao dugo biti ni lojalni podanik bilo kojeg poretka, makar neko vrijeme bio i njegov teoretičar.

Godine 1931. on objavljuje prvu od knjiga koje će mu donijeti svjetsku slavu, prvu od knjiga po kojim ga i danas pamtimo. Naslov te knjige postao je poslovičan. Ona se zove „Tehnika državnog udara“. U predgovoru jednom od kasnijih izdanja ove knjige, predgovoru pisanom s proljeća 1948. godine, Malaparte bilježi:

„Mrzim ovu svoju knjigu. Mrzim je iz dna duše. Donela mi je slavu, tu bedu koju nazivamo slavom, ali i koliko nevolja. Zbog te knjige upoznao sam zatvor, progonstvo, izdaju prijatelja, podmuklost protivnika, egoizam, ljudsku pakost. Iz te knjige proistekla je glupa legenda koja od mene stvara cinika i surovnjaka, okrutnu ličnost, neku vrstu Makijavelija u koži kardinala od Reca, a ja sam samo pisac, umetnik, slobodan čovek koji jače oseća tuđe no sopstveno zlo“.

Pišući o recentnom hrvatskom izdanju ove knjige, Adrian Cvitanović je primijetio: „'Tehniku državnog udara' ne treba čitati kao priručnik za potencijalne izvršitelje državnog udara. Sasvim suprotno, njezina je namjera pokazati načine očuvanja mira i stabilnosti u suverenoj državi, jer je autorova namjera bila pokazati kako su osvajanje i obrana vlasti tehnički problem, a ne politički. Malaparteova je želja braniti slobodu, kako je to sam često isticao. Taj zanimljiv i prevrtljiv duh čitavog je života uporno branio slobodu, što mu je bila jedinim životnim ciljem“.

Ovaj uvid je, s jedne strane, na tragu načina na koji je sam Malaparte, naročito post festum, želio da se njegova knjiga tumači. S druge pak strane, tu se previđa da je Malaparteovo djelo ipak dio one tradicije moderne evropske misli čiji je začetnik, na izvjestan način, Niče i kojoj su političke zloupotrebe skoro pa zagarantovane.

Bunker na Kapriju

Mada je objavljena prije nego je Hitler došao na vlast, ovaj se u njoj, kako se to kaže, prepoznao. Nakon Drugog svjetskog rata Malaparte se prisjeća:

„Hitler se, čim je došao na vlast, postarao da moju knjigu, dekretom saksonskog gaulajtera, osudi na spaljivanje na glavnom trgu, dželatovom rukom, kako nalaže nacistički ritual. Moja Tehnika državnog udara bila je bačena na isti plamen lomače koja je mnoge knjige, osuđene zbog političkih i rasnih razloga, pretvorila u pepeo. Ne zadovoljivši se time što je spalio moju knjigu, Hitler je zatražio od Musolinija i moju glavu, i dobio ju je. Zapanjenost i u Italiji i van nje bila je ogromna. Desilo se prvi put da su nekog italijanskog pisca zatvorili, ne zbog ‘zavere' već zbog literarnog dela“.

Na Hitlerov zahtjev Musolini deportuje Malapartea na Liparska ostrva. Pisac će tamo biti u zatočeništvu od 1933. do 1938. godine.

Godine 1936, Musolini lično naređuje da se pokrene istraga koja je trebala da utvrdi da li je Malaparte Jevrejin. Kao da mu je trebala i „rasna“ potvrda piščeve kvarnosti. Ispostavilo se, međutim, kako piše Malaparte, „da ni moj otac, ni moja mati, ni njihovi roditelji, ni roditelji njihovih roditelja nisu snosili odgovornost za moju Tehniku državnog udara. I pored toga, naredio je novu istragu 1938, povodom stupanja na snagu rasnih zakona, na veliko zaprepašćenje Dina Alfijerija, tadašnjeg ministra za kulturu, kome je Musolini naložio tu uzaludnu i smešnu inkviziciju. Avaj, nisam bio čak ni Jevrejin“.

Nakon što je oslobođen, Malaparte na Kapriju počinje da gradi kuću koja će kasnije postati čuvena kao Casa Malaparte. Izgradio ju je do 1941. godine. „U tu kuću su mu dolazili Pablo Pikaso, T. S. Eliot, Žan-Lik Godar (koji je tamo snimao svoj Prezir, sa Brižit Bardo i Džekom Pelensom), Ezra Paund, Andre Breton i niz drugih piščevih prijatelja, od Kine do Finske i Amerike. Dolazio je i general Romel, na putu za Afriku, gde ga je, kod El Alamejna, iščekivao konačan poraz“.

Knjiga o porazu

Upravo s Drugim svjetskim ratom i sa porazom, odnosno s konceptom i doživljajem poraza započinje prava priča o Malaparteu. Kao i Jinger, on je bio odlikovani veteran Prvog svjetskog rata, ali za razliku od Jingera, u Drugom svjetskom ratu nije primarno bio vojnik, nego ratni dopisnik. Već krajem tridesetih, neposredno nakon izlaska iz zatočeništva, on najprije odlazi u Etiopiju kao specijalni izvještač lista Korijere dela sera. Godinu-dvije kasnije, već je po Evropi, na Istočnom frontu, recimo u Ukrajini. U to vrijeme već počinje da nastaje jedno od dva njegova remek-djela – roman „Kaputt“.

Milan Kundera veli kako je Malaparte „s 'Kaputtom' ne samo napisao jednu značajnu knjigu nego je otkrio i formu koja predstavlja potpunu novinu i pripada samo njemu“. (S tom formom Malaparte postaje zaista veliki pisac, tačnije romansijer. I dotad je on ispisao mnoge „inteligentne i sjajne“ stranice i uvide, ali forma koju je sa „Kaputtom“ začeo mijenja paradigmu evropske i svjetske umjetničke proze.)

Kundera izvrsno opisuje u čemu je tajna originalnosti ovog djela: „Šta je ta knjiga? Na prvi pogled to je reportaža ratnog reportera. Izuzetna, čak senzacionalna reportaža, jer kao reporter lista Korijere dela sera i oficir italijanske vojske on krstari okupiranom Evropom sa slobodom neuhvatljivog špijuna. Svet politike otvara se pred tim briljantnim posetiocem salona (...).

Ova reportaža i nije reportaža; ona je književno delo čija je estetska namera toliko upadljiva, toliko očigledna da je osetljiviji čitalac spontano isključuje iz konteksta svedočanstava kakve donose istoričari, novinari, politikolozi, pisci memoara.

Estetska namera knjige najbolje se vidi u originalnosti njene forme. (...) Događaji nisu organizovani kao hronološki sled reporterovih iskustava; namerno heterogeni, događaji su u svakom delu knjige smešteni u više istorijskih trenutaka, i u različita mesta“.

Među mjestima kojima se Malaparte bavi je i Balkan, odnosno Jugoslavija. Među najsnažnije stranice ove knjige spadaju one o bombardovanju Beograda, a među najcitiranije Malapartove tekstove uopšte spada odjeljak „Kaputta“ o njegovom susretu sa Antom Pavelićem. Generalno gledajući, vjerovatno u svjetskoj literaturi nema uticajnijeg teksta o zvijerskom karakteru Pavelićevom i zločinačkoj prirodni NDH od ovog Malaparteovog.

U kontekstu poređenja s „Kožom“, drugim Malaparteovim remek-djelom, Kundera „Kaputt“ opisuje kao djelo „angažovanog pisca“ i postavlja zanimljiva pitanja: „Na pozornici 'Kaputta' vrlo često se pojavljuju stvarne istorijske ličnosti, što izaziva nedoumicu: kako razumeti ta mesta? Kao izveštaje novinara ponosnog na tačnost svog poštenog svedočenja? Ili kao izmišljotinu pisca koji s punom pesničkom slobodom donosi vlastito viđenje tih istorijskih ličnosti?“

„Kaputt“ je objavljen uoči kraja rata, 1944. godine. Malaparte u to vrijeme već piše „Kožu“, koja izlazi 1949. godine. Ponovo Kundera:

„U 'Koži' rat još nije završen, ali je njegov ishod već jasan. Bombe i dalje padaju, ali sad na jednu drugu Evropu. Pitanje ko je dželat a ko žrtva juče se nije postavljalo. Sada su, od samog početka, dobro i zlo zamaglili svoja lica: novi svet još nije dovoljno poznat; nepoznat je; zagonetan; pripovedač ima samo jednu izvesnost: siguran je da ni u šta nije siguran. (...) U 'Koži' njegov govor nije ni hladan ni jasan. I dalje je ironičan, ali ta ironija je očajnička, često prenaglašena; on preteruje, protivreči samom sebi; svojim rečima povređuje i sebe i druge; tako govori čovek koji pati. Ne angažovani pisac, već pesnik“.

Amerikana

Poslednje srpsko izdanje „Kože“ (prevela Jelena M. Ristić, Laguna, Beograd, 2016) s razlogom je objavljeno u biblioteci „Amerikana“, kao druga po redu knjiga u ovoj pomno osmišljenoj ediciji, odmah nakon „Amerike“ Franca Kafke. Zanimljivo je da je Milan Kundera iskreno fasciniran objema ovim knjigama, i Kafkinom „Amerikom“ i Malaparteovom „Kožom“.

O „Koži“ je napisao i sjajan esej koji ovdje široko citiramo, a koji je Laguninom izdanju prirodan kao pogovor. Amerikom se, između ostalog, bavi u knjizi „Iznevjerene oporuke“, gdje između ostalog kaže kako je Kafka „stvorio vlastitu sliku Amerike prema nekom drugorazrednom štivu, starim oleografijama, tako da se slika Amerike u njegovu romanu (namjerno) sastoji od klišeja“.

Odlična je i otkrivalačka ova Kunderina primjedba o stvaranju slike Amerike prema drugorazrednom štivu, prema starim oleografijama. Ono što je tu još važno dodati jest da niti je Kafka prvi koji je stvarao takvu sliku Amerike, niti je, naravno, posljednji. Čak i pisci koji nisu pisali o Americi a da je nisu ni vidjeli, čak i pisci, dakle, koji su pisali svojevrsne putopise i reportaže iz Amerike često su zapravo pisali o slici stvorenoj posredstvom drugorazrednog štiva i starih oleografija.

Te evropske vizije Amerike neiscrpna su tema zapravo i koliko god u nekom smislu bile panevropske, toliko se, opet, u nekim aspektima i tipski razlikuju, a u odnosu na jezik i kulturu u kojima nastaju.

Čisto primjera radi, jedna se vertikala može povući kad je riječ o njemačkom umjetničkom doživljaju Amerike – od poslovičnog Karla Maja preko ovdje komentarisanog Kafke pa do Handkea i Vima Vendersa, a neka posve druga kad je riječ o Francuzima – od Tokvila do Bodrijara.

Malaparteova vizija Amerike takođe se bez ostatka uklapa u evropsku tradiciju dajući joj nešto novo, nešto svoje. Njegova Amerika zapravo je slika Amerikanaca koji su Evropu oslobodili od fašizma. Ali važniji od slike Amerike i Amerikanaca jeste precizan snimak embriona današnje Evrope, a to je poražena Evropa.

„Nova Evropa rođena je iz jednog ogromnog poraza, kome nema ravnog u njenoj istoriji; prvi put, Evropa je bila potučena, Evropa kao takva, čitava Evropa. Potučena prvo ludilom svog sopstvenog zla otelovljenog u nacističkoj Nemačkoj i potom oslobođena s jednog kraja od strane Amerike, a sa drugog od strane Rusije.“

Slutnja toga kako iz poraza nastaje nova Evropa najpolitičniji je aspekt Malaparteovog opusa, jednog od (ponovo uz Malroov) najpolitičnijih književnih opusa moderne evropske književnosti. Opisujući kako „najmodernija od svih vojski, američka vojska ulazi u Evropu kroz antički grad Napulj“, Malaparte združuje oko reportera sa introspekcijom vrhunskog esejiste. Rezultat je umjetnička proza kojoj nema presedana, beletristika, lijepa književnost, i poetična i politična.

Nova Evropa

Malaparteov život u dvanaest godina poslije rata paradigmatičan je i literaran. Njegove političke simpatije sada se vežu za ljevicu i on postaje član Komunističke partije Italije: „Putuje u Rusiju, gde će se sresti sa Staljinom, i u Kinu, gde će se videti sa Maoom. Planira i da kroz cele Sjedinjene Američke Države prođe na biciklu. Umreće od raka na plućima, u Rimu, 19. jula 1957. godine. Kuću na Kapriju testamentom će ostaviti Narodnoj Republici Kini...“.

Zanimljiv je skicozni portret Malaparteov koji u svom dnevniku („Bronzana vrata“) neposredno nakon smrti ispisuje poljski pisac Tadeuš Breza. Evo karakterističnog odlomka:

„Nesumnjivo je da je reakcija srca u Malapartea reakcija normalnog, osećajnog, ljudskog srca. Ali on je ne samo čovek, nego je Talijan, i to Talijan pun patriotizma, pa čak i šovinizma. Gleda on na ovaj svet koji se ciganči prodajući sve i svakog. Njegov duh se raduje zbog tačnosti savremenih rezultata koji se izvode iz večitih, istorijskih uzroka. Stiče se utisak da se on u toj pojačanoj atmosferi prokurvanosti oseća rasterećen, da se oseća kao Indus koji se kupa u Gangu, spirajući svoju prljavštinu u reci koja nosi debeo, penušav pokrivač od tuđe prljavštine. (...)

Malaparte, tip izuzetnog intelektualca i krajnji individualista, bio je čovek koga je uvek impresionirala ljudska masa. (...) Intelektualci su takvi da ih uzbuđuje masa ljudska, sastavljena od ljudskih jedinki koje njima ništa ne govore i kojima oni nemaju šta da kažu. Ali njihova usamljenost na neki način se smanjuje usled gomile“.

Ove godine se navršilo se šezdeset tri godine od Malaparteove smrti. Period nakon njegove smrti duži je, znači, od trajanja njegovog života. I mada s početka citirana ocjena o njegovoj potcijenjenosti stoji, i ona sama kao da svjedoči da svijest o važnosti Malaparteovoj polako raste.

Ima u njegovoj prozi mnogo elemenata koji je čine skoro zastrašujuće avangardnom i primjerenom našem vremenu. Tu je najprije insistiranje na „izvesnoj istinitosti“, zatim „svest o formi“, snažan element proživljenosti i autobiografizma koji čitaoca uvjerava da je „dimljiva lampa fantazije“ ugašena i da se u tekstu suočava sa stvarnošću kakva jeste.

Takođe, uza svu ukorijenjenost u kulturu Zapada te kroz sposobnost da u toj kulturi prepozna istoričnost (stare) Evrope i novum Amerike, Malaparte se ne zadovoljava spoznajom centra nego žudi i za periferijom svog svijeta, otvarajući se istovremeno i prema drugim svjetovima.

Naposljetku, odnos mase i moći, pojedinca i rulje, identifikovanje ključnog konflikta u vremenu nakon Kjerkegorovog otkrivalačkog usklika „Gomila je laž!“, predstavlja uvijek prisutan motiv u Malaparteovom pisanju. Sve to ide skupa s pjesnički sugestivnom rečenicom i sa biografijom koja skoro andrićevski i sama po sebi mapira mjesta, datume i persone trajnih istorijskih lomova.

Na samom kraju „Kože“, narator ne želi da pođe u Ameriku svjestan da je Evropa njegov svijet i da su: „beda, glad, strah, nada – čudesne stvari. Čudesnije od bogatstva, čudesnije od sreće.“ Posljednje riječi koje narator izgovara (a valja naglasiti da ih izgovara tiho) jesu: „Sramota je dobiti rat“.

U jedinom dijelu Evrope u kojem i generacije pola vijeka mlađe od Malapartea znaju šta je rat, ove riječi zvone na poseban način. Cijela „Koža“ za nas zato nije samo istorijski snimak davnog embriona svijeta čiji smo dio. Ona je i rudnik aktuelnih analogija, knjiga koja nam o našem postratnom društvu govori na neusporediv način, onako kako nam je o našim ratovima govorila Kamijeva „Kuga“.

I nije u tom smislu slučajno i u skladu je sa zakonima svijeta i književnosti, zakonima ljepote i simetrije, što se prvo poglavlje „Kože“ zove baš – „Kuga“.

Treba čitati Malapartea da bi se stvari, možda, dobro odvijale.

Autor: Muharem Bazdulj
Izvor: rts.rs