Srbija među kletvama i zakletvama – Prikaz romana „Kletvenik“ Biljane Gojković

Kada se zaroni u epohu ranog srpskog srednjeg veka, nije uvek lako ne ustuknuti pred tom riznicom čije nas blago mami da nakon jednog otkrića idemo u nova i još dublja istraživanja, tim pre što svako novo saznanje može doneti i razočaranje o tome koliko smo ranije malo znali o istoriji srpskih zemalja u stolećima pre velikog župana Stefana Nemanje, čije se ime i danas redovno uzima kao sinonim za temelj srpske državnosti.

Koliko su vladari iz dinastije Nemanjić, ponekad i iz opravdanih istorijskih razloga, bacili u zasenak sve svoje prethodnike, svedoče i knjige koje govore o srpskoj povesti od sedmog do dvanaestog veka, jer uglavnom se već u njihovim naslovima ili podnaslovima ističe da je u pitanju vreme „pre Nemanjića“ – ali, drugačije se ne bi ni moglo savremenom čitaocu preciznije ukazati na to o kom o kom je periodu srpske istorije reč.

Otpočevši sagu o vladarima iz dinastije Višeslavić romanom „Veliki knez“, Biljana Gojković nije ustuknula pred istorijskom riznicom koju je otvorila, pa je nakon priče o srpskim zemljama u vreme kneza Petra Gojnikovića podarila čitaocima nastavak u vidu romana „Kletvenik“, u kome je dala slikovit presek političkih, kulturoloških i emotivnih sukoba i protivurečnosti tokom jednog kratkog perioda kada se kao neprikosnoveni vođa srpske vlastele nametnuo knez Pavle Branović, ali ne kao samostalni vladar, nego kao kletvenik bugarskog cara.

Možda će i reč koja je odabrana za naslov romana delovati zbunjujuće savremenom čitaocu, naviklom da češće čuje termin vazal, ali u samoj epohi o kojoj je reč upravo su se kletvenicima nazivali oni koji bi se uz pomoć jače susedne sile istakli među svojim velmožama kao vrhovni vladari, ali bi i nakon preuzimanja prestola ostali potčinjeni onome koji im je pomogao da se domognu tog zavidnog položaja, što nije bilo neobično u kontekstu pravila koja su važila za srednjovekovni feudalizam, ali iz današnje perspektive zaista može izgledati neobično, pa i paradoksalno.

Da paradoks bude veći, neretko se dešavalo da prognani velmoža povrati svoje posede i zavlada nad svojim sunarodnicima tek pomoću strane vojske koja je maltene do juče bila smatrana neprijateljskom, ali da bi se to lakše razumelo, treba znati da narodnost i nacionalnost nisu u srednjem veku imale značenje koje se bezrezervno može izjednačiti sa današnjom terminologijom, a i samom je narodu ponekad bilo svejedno da li porez plaća srpskom, bugarskom ili vizantijskom gospodaru, no poraženi i poniženi velikaši umeli su da iskoriste taj paradoksalni momenat i da vladara koji je uživao zaštitu strane sile oklevetaju kao tuđinskog slugu, čime bi se otvorio nesmetani put za nove razmirice i sukobe.

Čitajući roman „Kletvenik“, imaćemo osećaj da smo i sami otišli u epohu kneza Pavla Branovića, da smo prokrstarili Balkanskim poluostrvom od Splita do Carigrada, da smo istovremeno bili i u Raškoj i u Travuniji, i po bosanskim planinama i na jadranskim obalama, da smo razgovarali i sa knezom koji je bugarski vazal i sa kneževićem koji prognan živi u Carigradu, pa ćemo tako sagledati svaku stranu u tragičnom sukobu i za postupke svakog učesnika naći razumevanje – toliko je Biljana Gojković uspela da prodre u srž ranog srpskog srednjeg veka i da neverovatnom slikovitošću dočara ne samo bojna polja i gradske zidine, nego i najintimnije odaje članova vladarske porodice.

Stoga posebnu draž romanu daju ženski likovi, preko kojih se najčešće prelamaju sve protivurečnosti u kojima su se našle srpske zemlje, a sa njima i srpska vlastela, tako da ćemo zaista u nekim momentima poverovati da smo priču čuli od neposredno od žena koje možda nisu učestvovale u bojevima i diplomatskim nadmudrivanjima, ali su i iz senke svojih odaja umele da u presudnim trenucima odigraju važnu ulogu, tako da su njihove kletve upućene novom vladaru često bile jače nego zakletva koju je taj vladar položio stranim gospodarima dok je u njihovoj zemlji bio prognanik i zatočenik.
 
Autor: Dušan Milijić