Slavne ali nemoguće ljubavi

Jedna od neočekivanih posledica Drugog svetskog rata bila je ta da je generaciju mladih ljudi, regruta i dobrovoljaca, pretvorio u svetske putnike bez turističkih vodiča. Vojna naređenja su sa podjednakom neuviđavnošću stavljala londonskog službenika na padine Mont Everesta i američko seljače na Pikadili. Ili, kako je to živo opisano u romanu „Engleski pacijent“ Majkla Ondačija, mladog Sika iz Pendžaba u Mikelanđelovu Sikstinsku kapelu, da preko noći demontira bombu:

„A vodnik je izvukao osigurač sve­tleće rakete i podigao je, nijagara svetla lila mu je iz pesnice, i držao je tako sve dok se nije ugasila. (…) Ali mladi miner je već ležao na leđima uperene puške, okom gotovo dodirivao brade Noja i Avrama i raznoraznih demo­na dok nije stigao do izuzetnog lica i ukopao se, lica nalik koplju, mudrog, neumoljivog.“

Majkl Ondači, kanadski pisac i pesnik veoma prepoznatljivog, rečitog stila, prilično je pozvan da dočara ovakve neverovatne susrete kakav je ovaj između poručnika Sika i Mikelanđelovog proroka Isaije. Kako njegovi memoari „Running in the Family“ otkrivaju, i sam je svetski putnik, mešovitog evropskog i azijskog porekla, koji je odrastao u kolonijalnom Cejlonu. Takođe poseduje urođenu naklonost prema romantičnom temperamentu četrdesetih godina 20. veka. Na pozornici rata odvija se drama jedne od slavnih ali nemogućih ljubavi, prizivajući nostalgičnu privlačnost „Kazablanke“.

„Engleski pacijent“ počinje 1945. godine, u bombama urušenoj vili pored Firence, odnedavno pretvorenoj u vojnu bolnicu. Napuštena, otkako se front premestio ka severu, sada pruža utočište poslednjoj žrtvi, Englezu koji polako umire od opekotina zadobijenih prilikom pada aviona u Libiji. „Čoveka bez lica. Abonosno jezero. Vatra je progutala sve što bi moglo da ga identifikuje. Delovi njegovog izgorelog lica i tela bili su poprskani taninskom kiselinom, koja se stvrdla u zaštitnu ljušturu preko njegove spaljene kože.“ Hana, mlada medicinska sestra iz Kanade, ostaje kraj njega, opskrbljujući ga morfijumom i hranom. Pored njih dvoje, tu su i Dejvid Karavađo, prijatelj Hanine porodice iz Toronta, koji je od profesionalnog lopova postao vojni špijun, i Kirpal Sing, vojnik Sik, zadužen za demontiranje bombi i mina zaostalih na tom području. Za ovu četvorku vila postaje utočište u kojem njihove ličnosti oštećene ili uništene ratom, pokušavaju da se obnove.

Englez, iako se navodno ne seća svog imena, priča živopisne priče iz svog prethodnog života kada je bio istraživač jedne izgubljene oaze u afričkoj pustinji. Hana je zadivljena njegovim obrazovanjem i dirnuta stoičkom izdržljivošću nazivajući ga „svecem koji očajava“. Ali što se više iz njegove priče otkriva – velika ljubav prema supruzi mladog kolege, koja vodi do fatalnog sukoba u praskozorje rata – nova pitanja se pojavljuju a zagonetka postaje mračnija: da li je on heroj ili prerušeni saradnik Nemaca? Žrtva ili ubica? Za Karavađa, koji je kao zarobljenik nacista jedva preživeo mučenje i sakaćenje, odgovor na to pitanje je od ključne važnosti.

U ovom delu zapleta postoje nagoveštaji špijunskog trilera ali Ondačijev cilj je nešto drugo – razmišljanja o uzbuđenjima i užasima rata o kojima se nije ranije govorilo. Preko isprepletanih scena, zasićenih emocijama, on otkriva unutrašnje strasti svojih likova: Haninu tugu zbog očeve smrti početkom rata, Karavađov žal za nekadašnjim zanimanjem, Singovi zastrašujući doživljaji sa odredom za demontiranje bombi, ponos bezimenog pacijenta na ljubavne uspomene. Njihove priče nas odvode na neverovatna mesta i u izuzetno doba, od blatnjavih kratera gde su divovske „Satanine“ bombe delikatno onesposobljene pod nemirnim svetlom lampi, do skrivenih crteža na stenama pustinjskih pećina.

Kvalitet Ondačijevog romana kao i opipljiva živopisnost njegovih opisa svedoče koliko je temeljno istraživao za svoju knjigu. Pa tako i tehnički lavirint okidača sa odgođenim paljenjem i skrivenim žicama deluje privlačno čak i onima koji nisu iz te struke.

U kontrastu sa sjajnim kratkim prikazima istraživača, špijuna i deminera, emotivna drama među likovima deluje mnogo manje dinamično. Sigurno je da su ukrašeni raznim atributima – Hanina suzdržana nežnost, gvozdena samodisciplina njenog pacijenta, arogantna lepota njegove ljubavnice – ali rezultat su figure ukalupljene u mozaik, ikona koje simbolišu nevinost, strast, gubitak i izdržljivost. Kada pričaju, imaju sklonost ka melodramatičnim izjavama koristeći veoma formalan jezik (ali s druge strane, čovek pomisli nije li onda i bilo vreme kada su ljudi izgovarali svoje rečenice ispravno?).

Ova pretencioznost je manje vidljiva kod Kanađana u romanu, naračito Karavađa. U njihovim zajedničkim scenama spontanost je veća a njihova verodostojnost dolazi možda i iz činjenice da su se već pojavili u Ondačijevom ranijem romanu „U lavljoj koži“, snažnom prikazu čoveka uhvaćenom u političke igre prilikom izgradnje Toronta. Patrik, junak te knjige, jeste otac čiju smrt u ratu žali Hana, mlada medicinska sestra koja na svog engleskog pacijenta prenosi brigu koju je osećala prema svom roditelju.

Hanina ljubavna idila sa indijskim vojnikom u bašti vile, s druge strane, ponekad je preopterećena verbalnim ukrasima kao što se vidi u sledećem pasusu: „Noću kad mu raspusti kosu, on je ponovo drugo sazvežđe, kraci hiljadu ekvatora po jastuku, njeni talasi među njima dok se grle ili prevrću u snu. Onda drži indijsku boginju u rukama, drži žito i trake“. Intenzivno teatralan ali utemeljen u Ondačijevom snažnom osećaju za vreme i mesto.
 
Velik kao Blue Jays
 
Majkl Ondači je nagrađen prestižnom Bukerovom nagradom za svoj roman „Engleski pacijent“ pošto je bio na veoma dugoj večeri na ceremoniji u Londonu koju je prenosila nacionalna televizija. Ispostavilo se da su se sudije u žiriju žustro raspravljale pre nego što su objavile da je izjednačeno i da će se nagrada podeliti dvojici dobitnika, što je prvi put dogodilo 1974. godine, kada su je dobili Nadin Gordimer i Stenli Midlton.

Ondači je iz Šri Lanke. Sa 11 godina su ga poslali na školovanje u Englesku a diplomirao je u Kanadi. Sebe smatra kanadskim piscem „uobličenim kanadskom estetikom“.
 
Izvor: archive.nytimes.com
Prevod: Vladimir Martinović