Prikaz romana „Pakrac“: O svinjama, pacovima, vranama, crvima…

„Rešio sam, Pepi, nekog da ubijem.“ Ako inicijalna rečenica najnovijeg romana Vladana Matijevića pod nazivom „Pakrac“ svoju poziciju gradi na dramatičnom otkrivanju teskobe iz koje priča proističe, jasno je već na samom početku da roman svoje pripovedanje pozicionira iz perspektive jednog antijunaka, birajući pitanje zla za svoju osnovnu temu.

Progovarajući o traumi građanskog rata na prostorima bivše Jugoslavije, i to iz ugla dželata, roman Vladana Matijevića, ovenčan prestižnom nagradom Beogradski pobednik, i već sada odlično prihvaćen od čitalačke publike, doneće u srpsku književnost jedinstveni fiktivni svet. Osvetlivši pitanja ratnih zločina sa plana psihopatologije pojedinca, roman će analizirati široku plejadu mogućih uzroka, oslikavajući genetske, porodične i socijalne uslove iz kojih je ličnost kao takva proistekla.

Odlazeći korak dalje, „Pakrac“ će, prostornim i vremenskim okvirima svoje priče, izgraditi sliku savremenog Beograda u celovitosti političkog, ekonomskog i društvenog života. Povezujući dva vremenska i prostorna okvira, ratni Pakrac i savremeni Beograd, Matijevićev roman iznedriće viziju krajnje dehumanizovanog društva, koje svoje postojanje ostvaruje kroz formu prolongiranog obrasca ratnih dešavanja, koji, bez prekida, traje do danas. Osnovna pripovedna linija romana „Pakrac“ doneće sliku današnjice u Beogradu, budući da glavni junak svoje dane provodi na Bulevaru kralja Aleksandra, oko pijace Đeram.

Postavljajući u centar svog pripovedanja sudbine marginalnih društvenih slojeva, Matijevićev roman će izgraditi priče običnih, malih ljudi velegrada, pa će životi pijačnih prodavaca, prosjaka, narkomana, policijskih doušnika i anarhista činiti okosnicu na kojoj će se videti sva teskoba savremenog života. Oslikavajući Beograd, koji je „postao čudovište“, roman će izgraditi paralele ratnih dešavanja iz devedesetih godina prošloga veka i sadašnjeg trenutka, apostrofirajući identični obrazac po kome društvo i danas postoji.

Budući da su „običaji iz zapadne Slavonije odavno preseljeni u Beograd“, a da je maskirna uniforma „postala naša narodna nošnja“, roman će progovoriti o sveopštoj nesigurnosti pojedinca, kao i svakodnevici u kojoj su izveštaji iz crne hronike postali sastavni deo života. Nasilje na beogradskim ulicama, pljačke, ubistva, samoubistva, silovanja, progovoriće o opštoj klimi u društvu, ali i o ratu kao neprekinutoj niti, o zlu koje je samo poprimio drugo ruho, zadržavši pritom svoj osnovni oblik.

Imajući za platformu iz koje progovara motiv rata kao neprekinutog obrasca društvenog postojanja, Matijevićev roman će svoj glavni semantički sloj izgraditi na preplitanju ratnih dešavanja prošlosti i aktuelnog trenutka, prelamajući događaje kroz psihopatološku ličnost glavnog junaka. Izgrađujući svog protagonistu kao pojedinca koji egzistira kroz tri odvojena plana sopstva, „Pakrac“ neće progovoriti samo o individualnoj psihopatološkoj osnovi iz kojih proizilaze zločinački poduhvati u ratnim uslovima. Prepoznajući kao korene devijantnog ponašanja kod svog junaka različite biološke, porodične i sociološke faktore, Matijevićev roman će svestranim pristupom problemu razlučiti i pitanje patologije u kojoj živi celokupno društvo.

Antijunak romana „Pakrac“, u prvom delu, svoju ontologiju temeljiće na odnosu sa Pepijem, destruktivnom stranom svoje ličnosti, nihilističnim ja, onim koji je na početku rata poverovao ratnohuškačkoj retorici, postavši „čovek-zver“. Glavni junak Matijevićevog romana mračnu stranu svoje ličnosti percipiraće kao mentalno i fizički izmeštenu, budući da su svi zločini koje je počinio pripovedani sa spoljašnje strane: „Dragi Pepi, ruke mi jesu bile krvave, ali ja nikog nisam ubio. Ponovo si ti sve preuzeo na sebe.“ Na taj način junak lako uspeva da izuzme sebe iz ratnih zločina koje je počinio na pakračkom ratišu, ostavljajući svoje destruktivno ja u udaljenom vremenskom i geografskom prostoru. Međutim, budući da opšta klima aktuelnog trenutka nameće ubistvo kao najznačajniji čin društvenog prilagođavanja, budući da „takav je bio trend“, junak odlučuje da i on sam odabere žrtvu. Dve i po decenije nakon rata u junaku rađa se želja da i onaj deo sopstva koji je iz pakračkog ratišta izašao „neokrvavljenih ruku“, sada izvrši zločin. Birajući svoju buduću žrtvu, junak u romanu otvara brojna pitanja.

Osim pitanja dobra i zla, koje se kao centralni motiv provlači kroz čitav roman, budući da raspoloženje junaka oscilira između odluke da ubije i sažaljenja prema žrtvama, postavlja se i pitanje sveopšteg osipanja humaniteta. Čovečanstvo se oslikava u tonu degradacije svake vrednosti, pa nije svako ni vredan da postane žrtva, budući da „na mnoge ne vredi trošiti ni vreme ni snagu“. Imajući za ideju da ubije nekoga koga voli, kako bi osetio tugu, a ne strah, junak Matijevićevog romana biva osvetljen iz posebnog ugla. Priželjkujući da oseti nešto što će mu pomoći da „emotivno oživi“, junak nameće i pitanje univerzalne ljudske potrebe za povezanošću. Egzistencija kroz Drugog, i u odnosu na Drugog, kao i povezanost sa zajednicom, osvetliće univerzalni modus ljudskih potreba. Kako su ostali načini zadovoljenja primarnih ljudskih potreba u savremenom društvu osujećeni, zločin nad drugim javlja se kao jedina tačka oslonca kod devijantnog pojedinca, ali i na širem planu patološki ustrojenog društva, jer „jača veza od one koja se uspostavlja između ubice i žrtve ne postoji“.

Semantička slojevitost dodatno usložnjava pitanje zločina kao takvog, budući da poriv za ubistvom roman postavlja i u kontekst želje za pronalaskom autentičnog života. U okvirima savremenog društva, živeći „simulaciju kulture, obrazovanja, informisanja, pravde, zdravstvene zaštite, demokratije, smeha, plača...“, kao jedini trag istinskog života čoveku ostaje bol. Ako je, dakle, bol, koji „kada bude nestao, ničeg stvarnog neće biti“, jedina konstanta postojanja života kao takvog, Matijevićev roman gradi nimalo optimističnu viziju savremenog sveta.

Pažljivo odabranim postupcima, osvetlivši zločinca i dželata kao biće koje teži sigurnosti i povezanosti sa Drugim, ali i životom u svom izvornom obliku, Matijevićev roman je vrlo vešto izneo jedan zahtevan i nesvakidašnji segment priče. Tragajući, dakle, za žrtvom koja će „oživeti“ taj „neukaljani“ deo ličnosti, antijunak Matijevićevog romana na beogradske ulice prenosi atmosferu Pakraca, dozvoljavajući Pepiju da zadovolji svoje nagone. Nizanje ubistava u junaku budiće protivurečna osećanja, pa će se raspoloženje kretati na skali od zahvalnosti, preko ponosa, do žaljenja žrtava i straha za sopstvenu bezbednost.

Videći sebe kao narednu žrtvu, junak romana, odlučan da nastavi da živi „kao da nije postojao Pakrac“, kreće u odlučni obračun sa svojim destruktivnim ja, koji rezultira samoubistvom na Bulevaru kralja Aleksandra. Samospoznaja u poslednjem času apostrofira osnovni značenjski sloj romana, ogledan u zlu kao imanentnom delu čovekovog bića. Drugi deo sopstva, u odnosu na koji je izgrađena ličnost glavnoga junaka, predstavlja u romanu suptilnije razvijeni segment.

Ana Marija Štreberka sa Medveščaka, kao ženski princip okrenut knjizi, nauci i umetnosti, jedina nada „da je moguće izbrisati Pakrac“, na kompozicionom i semantičkom planu romana ipak ostaje na nivou pokušaja. Takav književni postupak, svedočeći u prilog pesimističnoj tezi romana da je zlo snažnije od dobra, koje je „malokrvno i bledo, nesposobno da se prikaže u pravom svetlu“, autoru je omogućio da i strukturnim oblikovanjem dodatno apostrofira svoju osnovnu zamisao.

Slika savremenog Beograda obezbediće romanu segment koji omogućuje čitalačku prisnost sa samim tekstom, a baciće posebno svetlo na sveopštu sliku društva o kome progovara. Ukazujući na partijsku pripadnost, kao imperativ za pozicioniranje individue u okvirima društvenog sistema, pripovedač će zaključiti kako „zatrovanost politikom ovde poprima neslućene razmere“.

Distinkcija između partijskog i vanpartijskog preneće se na sve planove života, a pojedinac i njegov intimni svet premestiće se iz domova u pažljivo prikupljane i čuvane partijske arhive. Svakodnevni život, s druge strane, postojaće u nesrazmeri prema medijski izgrađenoj slici sveta. Roman će svoje kritičko promišljenje društva graditi na međuprostoru između života ljudi na Bulevaru kralja Aleksandra i medijski kreirane stvarnosti u kojoj je „neprijatno koliko nam je lepo“.

S druge strane, stvarajući sliku života u kodu opšte nesigurnosti, gde je čovek suočen sa zagađenjem, besparicom, ostavljen na milost bankarskom sistemu, građevinskim investitorima, degradiranom sistemu obrazovanja, dok decu leči SMS porukama, u ustanovama gde pacijenti umiru tokom rutinskih pregleda, Matijevićev roman otvara pitanje uloge institucija. Državno uređenje koje, na drugoj strani, izgrađuje čitavu mrežu nadzornih kamera, zarad sveopšte i sveprisutne kontrole, gradeći panoptičku sliku savremenog društva, otvara pitanje i kontrole koju pojedinac ima nad sopstvenim životom.

Izgrađujući narativ u kome savremeni Beograd postaje Pakrac, a PAKrAc postoji kao PAKAo, Vladan Matijević piše roman o zlu kao cikličnom obrascu koji se nikada ne završava. Opšte osipanje humaniteta, manifestovano kroz stapanje ratište i savremenog stanja, gde ljudi postaju, bivaju i vladaju se kao „svinje, pacovi, vrane, crvi“, ne izražava veru u boljitak čovečanstva. „Pakrac“ stoga pokreće nimalo prijatnu temu, a Matijevićev roman neće ostaviti u čitaocu optimističnu viziju, niti nadu da će doći bolje sutra.

Kako zadatak književnosti nije da bude prijatna, niti da zabavi, već da otvori važna pitanja čovekovog postojanja i ukaže na probleme, kao prošlosti tako i sadašnjosti, „Pakrac“ nesumnjivo jeste štivo vredno čitalačke pažnje. Delo Vladana Matijevića je upravo kroz smelo otvaranje važnih pitanja, ali i univerzalnu temu, iznedrilo jedan od najboljih savremenih srpskih romana, koji će, verujemo, izdržati i ispit vremena.

Autor: Ivana Tanasijević
Izvor: Književni magazin, br. 241–242