Prikaz knige „Heroji i gubitnici“ Vuleta Žurića: Arheologija ličnih i kolektivnih sećanja

U napomeni naslovljenoj Nekoliko reči na kraju književnik Vule Žurić naglašava da je dvadeset sentimentalnih priča o dvadesetom veku, koje čine njegovo najnovije ostvarenje „Heroji i gubitnici“, ponajbolje odrediti kao „dokumentarne pripovesti“, jer u njima „nema ničega izmišljenog, a pisane su sa željom da se o ljudima i događajima u kojima su oni učestvovali napiše dobra priča“. Da je ovaj, najviši cilj, koji jedan književnik u neprestanom traganju za književnim izrazom može sebi postaviti, zaista i ostvaren, potvrdilo je još prvobitno zanimanje za priloge objavljivane u periodu od 2020. do 2023. godine na portalu Oko nacionalne televizije. Njihovim priređivanjem i sabiranjem među jedne korice, pred čitaocima koji poznaju Žurićev značajan i nagrađivan prozni opus, kao i njegovo stvaralaštvo koje je doprlo do publike zvučnih i audio-vizuelnih medija, našlo se ovo osobeno štivo u kome su prošlo i sadašnje, lično i kolektivno, dokumentarno i literarno prožimaju na veoma upečatljiv i sugestivan način.

Na osnovu temeljnih i opsežnih istraživanja biografija istaknutih stvaralaca i aktera važnih društveno-političkih zbivanja, koja su premrežili 20. vek ostavljajući snažne posledice na čovečanstvo, autor pažljivo bira junake svojih pripovesti. Sudbina svakog od njih, bilo da su u pitanju umetnici čijim stvaralačkim sudbinama je Žurić već posvetio svoja prozna, dramska i scenaristička ostvarenja, bilo da su to pojedinci čija imena su zastupljena u istorijskim čitankama, zaista jeste i herojska i gubitnička. Među njima nema nikog ko je bio ovenčan herojskom slavom a da je zaborav kasnije nije umanjio, niti ima čuvenih junaka koje budućnost nije lišila prestižnih epiteta. Nasuprot njima, portreti stradalnika obeleženih žigom srama i izdaje, u novom društvenom i istorijskom kontekstu, retuširani su u pokušaju da se počinjeno ispravi. A svi, bez izuzetka, i oni čija su umetnička i konspirativna imena zauvek upamćena i oni čiji su dela i podvizi zaboravljeni – višim ciljevima žrtvovali su spokoj i ličnu sreću.

Povodi za nastanak ovih tekstova o herojima i gubitnicima bili su različiti. Nekada je to bio slučajan susret sa nepoznatim imenom u autorovoj lektiri, katkada je svetlost na neko ime bacila intrigantna novinska vest, a u pojedinim slučajevima nastanak Žurićevih tekstova bio je inspirisan obeležavanjem značajnih jubileja. Posebno mesto u sistematski istraženoj građi, na kojoj je čvrsto utemeljen svaki od njih, zauzimaju tomovi odavno požutele periodike kao neprikosnovena i neposredna svedočanstva prelomnih događaja i opsežna dela memoarskog karaktera koja današnjem čitaocu živopisnije pripovedaju o samim autorima nego o onome što je njihov istinski predmet sećanja.

Majstorstvom iskusnog pripovedača, Vule Žurić povezuje proučene činjenice i izabira detalje, živo ih sagledavajući sa stanovišta čoveka kome vremenska distanca i svestrano obrazovanje omogućuju da pažnju usmeri na najdramatičnije trenutke u životu pojedinaca, ali i da zbivanja osvetli u kontekstu koji im pruža nov, višestruko značajan smisao.

Zatamnjena poglavlja naše i evropske kulturne istorije za Žurića tako postaju područja za pravu stvaralačku avanturu i on sugestivno oživljava godine koje je Bora Stanković proveo u internaciji i okupiranom Beogradu, period koji je teško oboleli Petar Kočić, izmučen siromaštvom i tamnovanjem, proveo u Skoplju, ali i prestoničkoj duševnoj bolnici na Guberevcu, uverljivo opisuje svečanost otvaranja poslednje izložbe Save Šumanovića koja se zloslutno poklapa sa početkom novog svetskog sukoba ili ispituje okolnosti Pazolinijeve smrti. Čitalac ostaje dugo zapitan nad zlehudom sudbinom Ivana Gorana Kovačića, koju je ovaj daroviti mladić predosetio i opevao, zaokupljen intrigantnim životopisom Kriste Đorđević, ali i podstaknut da obnovi davnašnju lektiru čiji su autori Branko Ćopić, Zvonimir Šubić, Zija Dizdarević... Sa istim umećem autor piše i o sudbinama pojedinaca (kao što su Jezdimir Dangić, braća Mladen i Sreten Stojanović, David Frankfurter, Jevrejin rođen u Daruvaru koji je izvršio atentat na nacistu Vilhelma Gustolfa, Branko Vukelić, dopisnik Politike iz Japana, pripadnik savezničkih špijunskih krugova, brojni predratni komunisti kojima se gubi trag u frakcijskim obračunima, borci u Španskom građanskom ratu) zahvaćenih kolopletom istorijskih okolnosti koje su neretko uzbudljivije od scenarija visokobudžetnih akcionih filmova.

Uz protagoniste Žurić ubedljivo oblikuje i pripovedački uvezuje i čitav niz značajnih epizodnih junaka koji su u visokoj meri odredili sudbinu kolektiva, ali i živote mnogih ljudi koji im nisu bili ni sunarodnici ni savremenici.

Pored tekstova o herojima i gubitnicima, u knjizi su zastupljene i sentimentalne povesti, tekstovi autobiografskog karaktera, posvećeni poslednjim decenijama 20. veka. Sa prepoznatljivim humorom i lucidnim uvidima, autor dočarava atmosferu u kojoj je odrastao, evocirajući sportske događaje, svetski popularna kinematografska ostvarenja i televizijske serije domaće produkcije, koje su postajali neizostavni deo porodičnih predanja. Poseban prostor u ovim nostalgičnim sećanjima zauzima topografija piščevog rodnog grada, čije ime će vrtoglavom brzinom iz sportskih rubrika dospeti u udarne vesti i od toponima u nadahnutim izveštajima sa Zimskih olimpijskih igara 1984. godine postati sinonim za jugoslovenski građanski rat, užas i tragediju.

„Heroji i gubitnici“, svojevrsna arheologija ličnih i kolektivnih sećanja, čine da se dublje zamislimo i to ne samo nad prošlošću već i nad vremenom u kome živimo. Iz mnogo razloga učiniće nam se da vek o kome je u ovoj knjizi reč uopšte nije ni okončan.

Autor: Olivera Nedeljković