Postoji li mogućnost da su najveća književna dela izgubljena?

Sačuvan je samo delić svetske književnosti. Šta li to nedostaje?

Kada je velika biblioteka u Aleksandriji stradala u plamenu, kažu da su knjige gorele još šest meseci. Ne možemo znati da li je ovo istina. Kako je tačno biblioteka uništena, kao i da li je uopšte postojala, predmet je spekulacija više od 2000 godina. Već dva milenijuma proganja nas pomisao da ono što je stiglo do nas možda nije reprezentativno za ogroman korpus književnosti i znanja koja su ljudi stvarali. Ovaj strah je samo potvrđen novim metodama procene stepena gubitaka.

Najnoviji pokušaj procene predvodili su naučnici Majk Kestemont i Folgert Karsdorp. Ptolomejidi koji su izgradili biblioteku u Aleksandriji imali su prikladno faraonsku viziju: da sve knjige ikada napisane stave pod jedan krov. Cilj Kestemonta i Karsdorpa bio je skromniji – utvrditi koliki je procenat sačuvanih u odnosu na ukupan broj rukopisa nastalih u raznim delovima Evrope tokom srednjeg veka.

Koristeći statističku metodu preuzetu iz ekologije, takozvano modelovanje „neotkrivenih vrsta“, na osnovu onoga što je sačuvano izveli su procenu o onome što nije – koristili su rukopise koje imamo danas da bi na osnovu njih procenili koji su rukopisi sigurno postojali u prošlosti.

Brojevi koje su objavili u časopisu Science nisu optimistični, ali potvrđuju one do kojih se stiglo drugim metodama. Istraživači su došli do zaključka da neverovatnih 90% srednjovekovnih spisa u kojima su sačuvani viteški i junački narativi – na primer o kralju Arturu ili Sigurdu (poznatom i pod imenom Zigfrid) – nije sačuvano. Što se tiče samih priča, oko jedne trećine izgubljeno je u celosti, što znači da nije sačuvan nijedan rukopis o njima.

Studija se takođe bavila pitanjem reprezentativnosti sačuvanih priča i rukopisa. Srednjovekovna irska i islandska narativna fikcija je, izgleda, bolje sačuvana od svojih engleskih ekvivalenata. Jedan od razloga je možda i taj što se praksa ručnog prepisivanja knjiga očuvala mnogo duže na Islandu i u Irskoj nego u Engleskoj, što znači da je određena srednjovekovna priča sačuvana u više rukopisnih primeraka – a na taj način je, donekle, čuvana od neminovnog nestajanja.

Razlozi nestajanja bili su mnogostruki, od požara i drugih katastrofa, do propadanja, recikliranja materijala na kome je bio ispisan tekst, cenzure, nekompetentnosti i korupcije. Tokom istorije, najdestruktivnija od ovih sila bili su požari – i to ne samo u zapadnom svetu.

Mihael Fridrih, sinolog na Univerzitetu u Hamburgu u Nemačkoj, beleži da je carska biblioteka kineske dinastije Han skoro potpuno uništena u požaru u prvom veku nove ere, tokom perioda unutrašnjih sukoba. Kada je jedna od narednih dinastija pokušala da pošalje drugu carsku biblioteku vodenim putem do nove prestonice, većina brodova je potonula.

Najveća koncentracija knjiga najčešće se stvarala u centrima moći, pružajući legitimitet vlasti, zbog čega su bile meta tokom političkih previranja ili, jednostavno, kolateralna šteta prilikom promena režima. Kako je 1980. godine italijanski istoričar književnosti Lučano Kanfora napisao u svojoj knjizi La biblioteca comprarsa, ishod je da „ono što je došlo do nas ne potiče iz velikih centara, već iz marginalnih lokacija, kao što su manastiri, i iz raštrkanih privatnih kolekcija“.

Tu je još jedan problem: puka količina teksta. Kada, na primer, govorimo o indijskim i budističkim tradicijama, broj drevnih rukopisa koji je sačuvan, ali tek treba da se prouči, procenjuje se na 10 miliona, mada Fridrih kaže da je viđao procene koje idu i do 30 miliona. Jednostavno nema dovoljno naučnika sa odgovarajućim znanjem, u koje spadaju i neophodne jezičke veštine kako bi se ovaj zadatak obavio.

Primamljivo zvuči pomisao da je „erozija“ književnosti možda usporena pojavom štampe pomoću pokretnih slova, što se u Evropi dogodilo u 15. veku (a u Kini nekoliko vekova ranije), samo zato što je štancovanje većeg broja primeraka postalo lakše. Ali Dejvid Makinis sa Univerziteta u Melburnu kaže da to ne mora biti tačno. Kao prvo, nesreće su se i dalje dešavale, kao onda kada su nasilni demonstranti vandalizovali londonski Kokpit teatar 1617. godine, izazvavši požar u kome su izgorele sve pozorišne skripte.

Kao drugo, nije sve što je izvedeno na sceni zapisano. Kada su se pozorišni komadi štampali uglavnom se štedelo i štampan je samo jedan tiraž od oko 500 primeraka, a ovi primerci su se često čitali dok se ne raspadnu – bukvalno. Rezultat svega ovoga, kaže Makinis, jeste da nam verovatno nedostaje prvo izdanje Šekspirove drame „Nenagrađeni ljubavni trud“, jer je najranije (nama poznato) izdanje opisano kao prerađeno izdanje. Sve što je ostalo od druge drame za koju znamo da je napisao ovaj velikan ostao jeste – naslov.

Makinis procenjuje da 543 sačuvana pozorišna komada iz perioda između 1576, kada su otvorena prva javna pozorišta u Londonu, do 1642. godine, kada su ih puritanci zatvorili, predstavljaju samo delić od njihovog ukupnog broja. Još 744 za koje znamo da su postojali više ne postoje, a verovatno su napisane još stotine da bi se popunio pozorišni repertoar, a od njih nije ostao ni trag. Neke predstave su prevedene na nemački i u kontinentalnoj Evropi su ih izvodile putujuće trupe engleskih glumaca, a među njima su dela Šekspira i Kristofera Marloua. Barem jedna predstava pisana za englesko pozorište, čiji je autor nepoznat, sačuvana je samo na nemačkom jeziku – The Comedy of Queen Esther and Haughty Haman – a moglo bi ih biti još.

Nažalost, ne smemo se tešiti time da su drame koje su sačuvane bile i najbolje, pa ni najpopularnije. Makinis je obradio brojeve zasnovane na pedantnoj evidenciji jednog londonskog impresarija iz 1590-ih, Filipa Hensloua, i došao do sledećeg zaključka: „Nesačuvana dramska dela izvodila su se barem isto toliko, ako ne i više, nego drame koje su sačuvane. Izvesno je da nisu inferiorne, na njima se dobro zarađivalo, a nisu sačuvane iz raznoraznih razloga koji nemaju veze sa njihovim kvalitetom.“

Zapravo, istoričari književnosti se trude da izbegnu pitanje kvaliteta. Problem je u tome što su naše kriterijume ocenjivanja literarnog talenta oblikovali tekstovi koji su opstali do našeg vremena. Danijel Sojer sa Oksfordskog univerziteta tvrdi da su sigurno postojali prvoklasni srednjovekovni pisci na engleskom jeziku čija dela nisu sačuvana, ali dovodi u pitanje našu sposobnost da procenimo njihovu vrednost ako bi neko od njih bilo otkriveno danas. Sojer dodaje da na engleskom govornom području jedan pisac baca ogromnu senku na sve ostale – Šekspir. Ne samo što je ostavio traga u jeziku, već predstavlja i referentnu tačku u odnosu na koju se procenjuju svi ostali pisci.

Šekspir je, međutim, pripadao bogatom i šarolikom književnom ekosistemu. Njegovi savremenici su prepoznavali i druge velikane – među kojima je i pesnik Tomas Votson, čija su hvaljena dramska dela skoro u potpunosti izgubljena (sačuvano je samo jedno, njegova verzija Sofoklove „Antigone“ napisana na latinskom). Ko zna kako bismo procenili Šekspira – koga je jedan savremenik opisao kao „Votsonovog naslednika“ – da je sačuvan ceo spektar engleske književnosti iz njegovog vremena, ili iz epoha pre i posle njega. Ko bi bili divovi svetske književnosti kada bismo znali šta je zapisano u onih 30 miliona indijskih rukopisa ili da su sačuvani milioni drugih, koji su spaljeni ili su istrunuli? Značaj nekad ne zavisi toliko od veličine uma koliko od spleta istorijskih okolnosti.

Autor: Lora Spini
Izvor: theguardian.com
Prevod: Borivoje Dožudić