Pobuna između četiri zida

Na talasu čitalačkog interesovanja i intenzivnog proučavanja srpske međuratne književnosti koju su pisale žene, nastale su poslednjih godina brojne studije i antologije pripovedaka. Sada je priređivač Žarka Svirčev odlučila da napravi svoj izbor pripovedaka koje su obeležile prvu polovinu dvadesetog veka i kojima je, kako u predgovoru kaže, zajednički imenitelj pobuna.

Kraj devetnaestog i početak dvadesetog veka doneo je brojne pozitivne promene i napredak u emancipaciji gradskih žena, pre svega na obrazovnom a potom i na kreativnom planu. Od prvih uspelih pokušaja pisanja dnevnika i poezije, književnost koju su pisale žene napredovala je krupnim koracima na planu pripovetke i eseja. Prvi značajan odjek u kritici dobile su 1913. godine Isidora Sekulić za zbirku „Saputnici“ i Milica Janković za zbirku „Ispovesti“. Prva je pokuđena iz pera najuticajnijeg kritičara tog vremena, druga pohvaljena ali u smislu prihvatljivijeg i jasnijeg izraza ženskog pera. Odlomcima iz ovih dela počinje ova Antologija, podsećajući nas po ko zna koji put koliko su „Saputnici“ bezvremene, iskrene, nadahnute stranice koje ništa nisu izgubile u autentičnosti izraza ni za današnjeg čitaoca.

Slede pripovetke poznatijih imena kao što su Danica Marković, Jela Spiridonović Savić, Jelena Dimitrijević, ali nam se predstavljaju i sasvim zaboravljene autorke kao Milica Vulović i Selena Dukić.

Pritisnute svakovrsnim životnim nedaćama i, sa izuzetkom Jelene Dimitrijević, sve nepriznate i skrajnute na književnoj sceni kojom su vladali muškarci, autorke se opredeljuju za priču kao najprihvatljiviji prozni oblik, napisan u jednom dahu, u predahu, u momentu kada unutrašnja pobuna traži svoj umetnički izraz, ali bez dovoljno snage i daha da se dođe do romana kao celovitijeg i sveobuhvatnijeg odraza stvarnosti u kojoj žive. Naravno , i tu je bilo izuzetaka, pomenimo samo romane „Plava gospođa“ Milice Janković i „Jedno dopisivanje“ Julke Hlapec Đorđević koje su kršeći tabue progovorile o temi preljube. Ipak, pripovetka preovlađuje u ženskom stvaralaštvu između dva rata, probijajući put do čitalaca pre svega objavljivanjem u časopisima. Ističu se Srpski književni glasnik, Misao i Književni Jug, a nešto kasnije svoj značaj koji će vrlo dugo zadržati dobija i priča objavljena u Politici. Bio je to način da se autor predstavi publici i kritici, manir koji se skoro potpuno izgubio do naših dana. Autorkama iz ove antologije mnoge priče ostale su i rasute po časopisima, te ih danas čitamo zahvaljujući predanom istraživačkom radu. Otkrivamo modernost i izraziti senzibilitet u priči Milice Vulović čiji naslov je odabran i kao naslov antologije. Priča toka svesti, vrlo bliska nekim stranicama Virdžinije Vulf, predstavlja ispovest tokom jedne neprospavane noći žene koja ima sve, ali vodi isprazan život u visokim krugovima društva koje je posmatra kao ukras. To je ista junakinja koju ćemo bolje upoznati i razumeti u izvanrednom romanu njene ćerke, „Lagum“, obrazovana beogradska dama koja u lavirintima braka traži malo spontanosti i prilike da se ispolji kao individua.

Anđelija Lazarević, jedna od tragičnih heroina naše međuratne književnosti, bila je opterećena slavnim očevim imenom, sopstvenim lutanjima između slikarstva i književnosti, ali najviše turobnom samoćom palanke u kojoj joj se zalomilo da živi. Koliko Milicu Vulović stežu ceremonije beogradskog krem društva, toliko Anđeliju Lazarević guši palanka u planini, ubitačna čamotinja i nemogućnost rada i privatnosti. Iz istih razloga Danica Marković u svojoj poznatoj priči doziva Nečastivog, spremna da mu preda dušu za malo mira i rasterećenosti od roditeljskih obaveza koje je iscrpljuju.

U nekrologu Danici Marković, Isidora Sekulić je, sa neizbežnom jetkošću kojom je uvek komentarisala drugost, opazila koliko je status samohrane majke oduzeo Danici Marković i od života i od umetnosti, ne dozovoljavajući jednom rasnom talentu da se razvije i kao umetnik i kao ličnost, pa je, uskraćena za ono što je Isidora nazivala ćelijski rad, ostavila svoje delo nedovršeno, gotovo zagrcnuto između nekoliko antologijskih pesama i priča spasenih od zaborava.

Zajedničko svim autorkama, i onima koje nisu ušle u ovu antologiju, je da nisu imale velikih književnih ambicija. Pisale su bukvalno između četiri zida i u pauzi između drugih obaveza koje su im bile zadate. Ta nemogućnost imanja dovoljno materijalne udobnosti da bi se posvetile samo pisanju, ostao je usud sve do danas. Okolnosti su se bitno promenile, ali neki bitni uslovi neophodni za umetničko stvaranje i dalje nisu ispunjeni. Autorke kao Milka Žicina na primer, bile su sasvim pomirene sa takvim stanjem, namučene životom toliko da je i fizička sloboda predstavljala luksuz, dok su se druge, zahvaljujući boljem materijalnom stanju i višem društvenom položaju, borile ravnopravno sa muškim kolegama, kao Frida Filipović i Jelena Dimitrijević. Neke su napravile veliki zaokret tokom stvaranja, kao Desanka Maksimović koja je ovde predstavljena jednom neobičnom pričom o psihički oboleloj ženi.

Činjenica je da su raskošniji talenti koji su više obećavali ostajali negde na pola puta, dok su odvažnost i prilike u kojima se nalazila Jelena Dimitrijević učinile da se nametne kao autorka još svojim prvim romanom o emancipaciji muslimanske žene, Nove. Ovde je zastupljena poznatom pričom „Amerikanka“ koja višestruko odslikava tri osnovna motiva koja se provlače kroz stvaralštvo književnica prve polovine dvadesetog veka: monotonija, čežnja i pobuna. I dok su druge ostajale zarobljene u toj i takvoj svakodnevici, Jelena je odlučila da se protiv monotonije bori putovanjima, postavši tako prva žena putopisac u srpskoj književnosti, a protiv čežnji i udovičkog života ubedivši i sebe i druge da je vredan i ravnopravan član društva i žena koja nije u braku. Glavna njena pobuna protiv položaja žene u tadašnjoj Srbiji, vrlo raznolikog idući ka Jugu gde je kao mlada ulazila i opisivala hareme, bio je uvid u to kako se žene bore za svoja prava na drugim meridijanima, od prvog putovanja u Solun za vreme Mladoturske revolucije, pa do godinu dana provedenih u Americi gde se oduševljavala slobodama i političkom aktivnošću žena koje je sretala. Taj njen veliki iskorak u svet doneo je srpskoj književnosti neočekivani kvalitet izvodeći je iz skučenih periferijskih sobičaka i palanki zarobljenih u čamotinji odakle su dopirali glasovi talentovanih žena. Glasovi koji su bili u senci, kako bi rekla Silija Hoksvort u svojoj znamenitoj studiji, i koje i danas čitamo kao tek izvedene na svetlost.  


Autor: Aleksandra Đuričić
Izvor: Politika