Nebojša Jovanović o „Beogradskim Jevrejima“: Tu su od pamtiveka

Dok su Beogradom vladali različiti narodi, a tek u poslednja dva stoleća kontinuirano Srbi, od 10. veka je u njemu postojano živeo, radio i na različite načine doprinosio razvoju grada još jedan narod – Jevreji.

O tome u svojim spisima i prepiskama svedoče i kordopski kalifi, i hazarski kagani, i trgovci iz Ankone, Dubrovnika i Venecije, ali i ostaci srušenih sinagoga na savskoj i dunavskoj strani grada. U vreme Kneževine i Kraljevine Srbije beogradski Jevreji stekli su punu afirmaciju kao etnička i verska zajednica. Brojna su jevrejska imena među srpskim junacima iz Prvog i Drugog svetskog rata, kao i na spomenicima i spomen-pločama u najstarijim gimnazijama u Beogradu.

Danas nazivi desetina ulica, škola i drugih ustanova podsećaju na bliskost dva naroda koja od 19. veka jednako doživljavaju Srbiju kao svoju otadžbinu.

To su, u najkraćem, podaci iz upravo objavljene knjige „Beogradski Jevreji“ (u izdanju Lagune) istoričara Nebojše Jovanovića, koji je temeljno istraživao istoriju ovog naroda u srpskoj prestonici.

Tu su od pamtiveka

On navodi da u istorijskim izvorima prvi podatak o prisustvu Jevreja u Beogradu potiče iz 950. godine (10. vek), u prepisci kordopskog rabina Hisdaja Ibn Šapruta sa hazarskim kaganom Josifom XI. U toj prepisci se pominju „beogradski Jevreji“.

„Verovatno su tu živeli i ranije, oni sami smatraju da žive od ‘pamtiveka’ na ušću Save u Dunav, ali nema ih u sačuvanim izvorima. U metodologiji istorijske nauke prvi pisani trag predstavlja granicu između naučnog i nenaučnog, između ‘objektivne prošlosti’ i ‘nagađanja’, a nauka se ne bavi nagađanjima. Već u kasnijim izvorima vidi se da tu imaju etničku koloniju i veroispovednu opštinu, razvijene trgovačke veze s gradovima u Italiji, Ugarskoj, na Balkanu, ali i šire, kao što se vidi na početku – i sa Španijom i s krajnjom istočnom Evropom, prema Kavkazu. Takođe, važno je napomenuti da oni tada žive isključivo u gradovima i stoga se ne može govoriti o njihovom širem prisustvu na prostoru današnje Srbije. A u to vreme još ne postoje, na primer, ni Smederevo, ni Novi Sad, ni Petrovaradin, ni Šabac, ni Požarevac, čak ni kao geografski pojmovi, niti je u to vreme Beograd u Srbiji“, navodi Jovanović.

Čime su se bavili

Objašnjava da su se tada, kao isključivo gradsko stanovništvo, Jevreji bavili zanatima, trgovinom, novčarskim poslovima uopšte, imali su čak menjačnice novca. Istovremeno, bili su veoma odani svojoj tradiciji, kulturi i potpuno posvećeni porodici i negovanju kulta predaka.

„Pošto im je bilo zabranjeno pravo na zemljišni posed, oni ne žive u selima i ne bave se poljoprivredom ili stočarstvom, a u gradu se bez novca ne može živeti i stoga su bili vezani samo za urbana zanimanja i novčarske (bankarske) poslove, koji su proizlazili iz njihovih osnovnih zanimanja, trgovine i zanata. Bili su osuđeni samo na tu vrstu zanimanja, iako to nekima možda ne bi bio izbor, već nužda. Način preživljavanja. Mnogi narodi na ovim prostorima imali su svoje države i carstva pre nego što su Srbi 1804. započeli da obnavljaju svoju državu, koja u srednjem veku nije obuhvatala Beograd kao integralni deo države, već u dva kratka perioda grad je bio samo ‘iznajmljeni posed’, za života dva srpska vladara, kao dobro koje su dobili na doživotno staranje od ugarske krune. Tek od 19. veka Jevreji pomažu u izgradnji srpske države koja ima za cilj da Beograd bude njena prestonica – zato što se gradi na prostoru dotadašnje turske upravne jedinice Beogradski pašaluk – i prihvataju Srbiju kao svoju zemlju, a vrlo brzo njihova politička prava izjednačena su sa Srbima“, dodaje naš sagovornik.



Bili su i ministri, poslanici, oficiri...

Ističe i podatak da Jevreji u drugoj polovini 19. veka sebe već nazivaju „Srbima Mosjijeve vere“, te su u Srbiji, kao verska i nacionalna konfesija, doživeli potpunu afirmaciju i razvoj. Tada svojim prezimenima neke porodice dodaju ić ili ović i tako ih namerno posrbljavaju.

„Oni prepoznaju srpsku državnu ideju kao evropsku, koja je negacija dotadašnjeg orijentalnog, turskog, azijskog i svega istočnjačkog, shvataju da su Srbi krenuli dugim koracima ka modernoj državnoj instituciji i pomažu razvoj i srpskog društva i izgradnju građanske evropske države i njenih institucija, povezuju Srbiju sa svetom, a Beograd zadužuju prodavnicama – prvom robnom kućom – i zanatskim radionicama svih zanimanja, velelepnim građevinama na Dorćolu, Zereku i u najužem centru grada – Knez Mihailovoj, izgledom samih ulica koje liče na ulice većih evropskih gradova, daju mu duh metropole i mnogo pre nego što je Beograd dostigao broj od pedeset-šezdeset, kasnije sto hiljada stanovnika“, priča Jovanović i dodaje:

„U drugoj polovini 19. veka Jevreja ima i među narodnim poslanicima, i među ministrima, i među oficirima srpske vojske, a najviše među civilnim činovnicima. U oba balkanska i Prvom i Drugom svetskom ratu Jevreji učestvuju kao najveći rodoljubi i patriote, mnogi postaju ratni heroji. Spomen-ploče u najstarijim gimnazijama u Beogradu i spomenici na Jevrejskom groblju svedoče o njihovom vojnom učešću i odanosti Srbiji, koju su smatrali svojom zemljom – u to vreme država Izrael još nije ni formirana – jer drugu nisu imali. Mnogi Jevreji i danas u Beogradu sebe smatraju Srbima, iako su članovi Jevrejske opštine.“

Učenje urbanoj kulturi

Jovanović smatra da su Jevreji, između ostalog, naučili Srbe da žive u gradu.

„U Kneževini i Kraljevini Srbiji ogromna većina stanovnika živela je na selu, varoši su se tek razvijale i pretvarale u gradove, gde su dominaciju u urbanom životu nametali ili Srbi koji su dolazili iz južne Ugarske (današnje Vojvodine), ili Cincari, Jevreji i pripadnici drugih naroda koji su kao pojedinci dolazili u najmlađu evropsku državu – među ukupno osamnaest – da doprinesu i sebi i njoj svojim znanjima. Najveći prosperitet doživeo je Beograd, a Jevreji su se u njemu već osećali kao starosedeoci. Dok nije stigla prva generacija Srba iz Srbije koja je školovana na stranim univerzitetima, urbanoj kulturi Srbe su učili Jevreji i drugi pomenuti narodi. Cela istorija Srbije do 1918. je istorija jedne građanske države koje je u stalnom usponu svih svojih institucija jer u njoj nema predrasuda prema uticaju i znanju drugih naroda koji u njoj žive, pa je i oni lakše doživljavaju kao svoju domovinu. Ispostavilo se da takva država uspešnije i ležernije ispunjava i svoje najviše nacionalne ideale – oslobođenje stare Srbije – jer je povezana sa svetom koji legitimizuje i pomaže njenu pravednu borbu. Usput rečeno, oficir koji je prvi ušao u Prištinu sa svojom jedinicom 1912. zvao se Moša Aron, heroj Prvog balkanskog rata“, kaže Jovanović.

Porodica na prvom mestu

On ističe da je poštovanje porodice i porodičnih rituala kod Jevreja na prvom mestu, te da iz tog sistema proizlaze svi drugi sistemi. Kako kaže, deca se vaspitavaju – sinovi i ćerke – po stareštvu, ne samo za buduće porodice i odnos prema potomcima već za celo društvo.

„Već u porodici se svakom znaju mesto, uloga, obaveze i zadaci. U porodici se neguje istorijska svest – kroz čitanje Tore (knjiga Mojsijevih) – i odnos prema Bogu, koji mora biti iskren i dubok, a ne samo na nivou koreografije i praznih reči. U porodici se govori o koordinatnom sistemu istorije i ulozi svakog pojedinca u tom sistemu. Zatim sledi poštovanje prema školi i učiteljima, prema društvenoj hijerarhiji i ciljevima škole, zna se model budućeg građanina koji i svetovna i verska škola (koje moraju da pohađaju svi učenici) treba da iznedre već hiljadama godina unazad – koji se ne menja, i kako će današnja deca učiti svoju decu, a ona svoju decu, na nivou najvišeg sistema. Kroz porodicu sa snažnom figurom oca i školu sa snažnom figurom učitelja – koji je neprikosnovena ličnost – stiče se trajna svest o hijerarhiji kojoj se mora pokoravati odrastao i vaspitan čovek da bi bio gospodin. Jevreji su narod koji je napisao Stari zavet, koji je vreme računao u vekovima i hiljadama godina, koji pamti svoju istoriju od praoca Avrama i koji planira na duge staze. Toj izdašnosti u gledanju na vreme naučili su svojevremeno beogradski Jevreji svoje susede beogradske Srbe, i to je Srbima pomoglo da stvore samostalnu i modernu evropsku državu, uključenu u svetske tokove, s podrškom celog poznatog sveta. Ta izdašnost pomogla je i Jevrejima da se posle Drugog svetskog rata vrate u Jerusalim i zemlju svojih prapredaka – drevni Izrael, koji su odmah formirali kao zapadnoevropsku državu, u političkom i kulturološkom smislu, što on i danas jeste, bez obzira na geografsku poziciju istoka. U osnovi jevrejskog života je sistem – odnos prema sopstvenom identitetu i svetinjama – društvu, radu i nagradi za rad, školi i Bogu, koji se ne menja hiljadama godinama bez obzira na podneblje. Čini se da su današnji Srbi pozaboravljali mnoge lekcije koje su mogli da nauče od svojih suseda Jevreja, na prvom mestu tu izdašnost u koracima, ili smo, kao narod, nešto duboko pobrkali u glavi, možda čak i pokoju stranu sveta“, smatra Jovanović.

Sve u skladu s dvema stvarima

Jovanović navodi da su se Srbi od Jevreja mogli naučiti i sistematičnosti i izdašnosti u svakom koraku, planiranju na duge staze, a sve u izuzetnom skladu s dvema stvarima: zahtevima savremenog sveta i dubokom istorijskom svešću.

„Bojim se da je to za današnju generaciju Srba jednačina s više nepoznatih. A mogli su, pored ostalog, da nauče i kako se popisuju žrtve genocida – i ukupne žrtve u svetskim ratovima – kao što su Jevreji popisali žrtve Holokausta za Jad Vašem. Imao sam čast da učestvujem u tom velikom projektu, u njegovoj završnoj fazi, krajem osamdesetih i ranih devedesetih, pa znam o čemu govorim. Metodologija nije mnogo teška, a daje precizan rezultat. I ne znam zašto smo to mi, kao narod, uvek – skoro s gnušanjem – odbijali.“

Ko su bili naijstaknutiji Jevreji

Kada je reč o najznačajnijim Jevrejima kod nas, Jovanović izdvaja Oskara Daviča, koji je rođen u Šapcu i grana je beogradske porodice David, zatim Stanislava Vinavera, Isidora Papu, Oskara Danona ili Herberta Krausa, od kojih nijedan nije rođen u Beogradu.

„U knjizi sam u posebnim biografijama opisao dvadesetak beogradskih Jevreja, od kojih je deset zastupljeno i u javnim obeležjima Beograda, u nazivima ulica, škola, ustanova, poneko od njih i porodično – braća Baruh – i nadam se da se Beograd dostojno odužio, makar na taj način, svojim najzaslužnijim Jevrejima – Lujo Davičo, Moša Pijade, Beža Albahari, Olga Alkalaj, Pavle Bihalji, Geca Kon, Leon Koen, pomenuta braća Baruh... Verovatno je neko i izostavljen, kao heroj u srpskoj uniformi Moša Aron, ili Marsel Davidović – jedan od 1.300 kaplara. Neki su prešli Albaniju sa srpskom vojskom. Ima vremena. Kada su u Beogradu prvi put sokaci dobili imena kao ulice, dve su bile posvećene Jevrejima – Jevrejska (postoji i danas) i Mojsijeva, koja je nestala u vreme socijalističke Jugoslavije. Slavna bolničarka iz srpsko-turskih ratova bila je Natalija Neti Munk, prvi narodni poslanik u srpskoj narodnoj skupštini zvao se Avram Ozer(ović), a Hugo Buli je doneo prvu fudbalsku loptu u Beograd i organizovao prvu zvaničnu utakmicu koja je odigrana kod Kule Nebojša, pod Kalemegdanom. Njegova braća su otvorila prvu robnu kuću u Beogradu, u Ulici kralja Petra, čija zgrada postoji i danas, pretvorena u višespratni kafić“, zaključuje Jovanović.

Jevrejsko groblje – važan segment istorije

Kada se govori o istoriji Jevreja na ovim prostorima, nemoguće je zaobići u Jevrejsko groblje u beogradskoj Ruzveltovoj ulici.

„Jevrejsko groblje u Beogradu već na svom ulazu ima Sumbul – spomenik izginulim Jevrejima u ratovima Srbije 1912–1918, na čijem vrhu dominira dvoglavi orao raširenih krila, s Davidovom zvezdom u sredini stuba i vojničkom kapom, šajkačom, puškom i sabljom u podnožju. Progonjeni narod u kolu svetske istorije, koji hiljadama godina beži od ropstva i zla (egipatsko, vavilonsko, rimsko, krstaško ropstvo...), narod dugog pamćenja, svedočio je da se na meti tog zla ovog puta našla Srbija, u kojoj je on konačno našao toplinu svoje zemlje, posle hiljadu godina lutanja po celoj Evropi, i rešio je u novom ruhu, pod šajkačom, da se konačno obračuna sa starim neprijateljem. Ostalo je istorija. I Jevrejsko groblje u Beogradu, na Paliluli, i pojedinačni spomenici heroja, od kojih je čak 37 poginulo među čuvenih 1.300 kaplara u Kolubarskoj bici...“, navodi Nebojša Jovanović.

Autor: B. K.
Izvor: Kurir