Nebojša Jovanović: Jevreji su dali neizmeran doprinos modernizaciji srpskog društva

Jevreji su pozdravili podvig Srba što su se na početku 19. veka odvažili da oslobode parče turske teritorije i pretvore ga u evropsku državu u kojoj se ukida feudalizam a niče novo građansko društvo koje vodi činovnička klasa kao najobrazovaniji deo društva. Jevreji, kao obrazovano gradsko stanovništvo, ulaze u državnu administraciju, vode i dalje svoje porodične poslove, ali imaju i sinove školovane u Evropi, lekare, profesore, inženjere, pravnike... pa ih rado uključuju u organe srpske vlasti. Oni ujedno imaju veze s celim svetom, pa Srbiju lako uključuju u evropske tokove. Dali su neizmeran doprinos modernizaciji srpskog društva. Danas ih je ostalo relativno malo u odnosu na nekadašnji broj stanovnika Beograda, tek nešto preko hiljadu ljudi registrovanih u Jevrejskoj opštini, kaže u razgovoru za Danas istoričar Nebojša Jovanović odgovarajući na pitanje šta danas znamo o jevrejskoj zajednici u Beogradu, njenoj istoriji, značaju, uticaju, sadašnjoj brojnosti.



Povod za razgovor je njegova najnovija knjiga „Beogradski Jevreji“, nedavno objavljena u izdavačkoj kući Laguna. Za nekoliko nedelja našla se na listi 20 najčitanijih naslova publicistike ovog izdavača. Prema rečima samog autora, nastala je kao plod njegovog nekadašnjeg rada u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu.

Kakva su Vam iskustva iz tog perioda?

Jevrejski istorijski muzej sadržao je u to vreme arhiv koji je nazivan „priručnim“ ali, u poređenju s mnogim drugim arhivima po Srbiji, po obimu i građi koju sam nalazio a koju su oni skromno nazivali „nesređenom građom“, to je jedan od najdragocenijih i najdražih arhiva u kojima sam istraživao. Zaseban deo mog istraživanja i zaduženja koja sam imao bilo je popunjavanje kartona za Jad Vašem, za porodice i članove jevrejske zajednice koji su nestali ili stradali u Holokaustu. Svaki od tih kartona je priča za sebe, nečiji život, istorija, koja se dugo istražuje i proverava, godine starosti, zanimanje, bračno stanje, adresa, nečija sudbina koja stane na nešto što se na kraju zove „karton“. Pomoć su mi pružale starije kolege vrlo, vrlo predusretljivo i ja sam imao utisak da oni znaju „sve jezike sveta“ jer je i građe za svaki karton bilo na vrlo različitim jezicima. Pred kraj tog velikog dugogodišnjeg posla i sam sam popunio desetak-petnaest hiljada kartona i mislim da su moje kutije s kartonima među poslednjim poslate iz Beograda u Izrael, za Jad Vašem. Razgovarao sam sa ljudima koji su preživeli Aušvic, Buhenvald, Jasenovac, Jadovno... Imao sam neki lični doživljaj da te bake i deke, koje u to vreme još uvek vredno dolaze i rade štošta u Savezu jevrejskih opština ili Muzeju, imaju po „trista pedeset godina“, zbog neobične istorijske vertikale kojom vlada njihova svest „s lakoćom“, ali i zbog svega što su sami lično preživeli.

Zašto ste se u knjizi zadržali samo sa ove strane Save, njom nije obuhvaćen čak ni Zemun, poznat po jakoj jevrejskoj zajednici?

Istorija zemunskih Jevreja do 1918. spada u istoriju sremskih Jevreja, o čemu sam pisao više puta u ranijim radovima. Srem je od 1699. do 1918. pripadao Habzburškoj monarhiji, s prestonicom u Beču, sa sasvim drugačijom administracijom, pripadao je sasvim drugom carstvu od Beograda. To se i u ovoj knjizi primećuje kroz sudbine nekih junaka koji prelaze iz Beograda u Zemun ili se vraćaju, kao da se premeštaju iz jednog sveta u drugi koji im u nekom trenutku više odgovara, turski ili austrijski, orijentalni ili evropski. Temom sremskih Jevreja, od Zemuna do Vukovara, zaokružio sam celinu koja je objavljivana u jevrejskim časopisima krajem 80-ih i početkom 90-ih godina. Možda ću ih jednog dana povezati u jedinstvenu knjigu, kao beogradske Jevreje, sad sam ih razdvojio čisto metodološki, kao dve tematske celine proistekle iz državljanstva i granice dva velika carstva.

Da li je samo beogradska geografija to što su Jevreji Aškenazi uglavnom živeli na Savskoj, a Sefardi na Dunavskoj padini u starom delu grada?

Aškenazi su došli kasnije, krajem 19. veka, i nisu bili prihvaćeni u sefardskoj mahali, pa su se naseljavali na savskoj strani. Imali su i dve sinagoge, od kojih je danas baš aškenaska, u Sremskoj, jedina aktivna za sve beogradske Jevreje, a sefardsku su srušili Nemci 1944. Priča o Aškenazima i Sefardima zaslužuje mnogo više prostora, u Beogradu se samo oslikalo isto nepoverenje i različitost koji su postojali u svim gradovima skoro do početka 20. veka.



Kako istorija objašnjava dramatičnu razliku u odnosu hrišćanskog Zapada i Osmanskog carstva prema Jevrejima, da li je ta razlika važila samo za srednji vek i koliko je to važno za naše prostore?

Hrišćanski Zapad je imao predrasudu da su Jevreji krivi „jer su izdali Hrista“, iako su ga na krst razapeli Rimljani. To je ključna teza. Bilo je još predrasuda koje su važile kao opšte mesto za „krivicu Jevreja“. Aškenazi su duže bili izloženi toj netrpeljivosti, budući da su bili vezani za čitave prostore od Holandije do Rusije, a Sefardi su u arapskoj Španiji živeli „srećno“, dok u 15. veku nije došlo do ujedinjenja Aragona i Kastilje u snažnu katoličku Španiju, koja je srušila kalifat i prognala Mavare i Jevreje 1492. U Osmanskom carstvu Sefardi su našli svoju novu zemlju bez verske nertpeljivosti, a kad su Turci zauzeli Beograd 1521. stvorili su se uslovi da se oni nasele i u njemu. Muslimanima, kao što znamo, nije bilo bitno da li su „Jevreji izdali Hrista“ pa nisu imali razloga ni da ih progone. Na hrišćanskom Zapadu kulminacija netrpeljivosti, mržnje i osude „za svaku jevrejsku krivicu“ dostignuta je u 20. veku, u vreme fašizma i nacizma, koja je rodila najveće zlo – Holakaust.

Kako se u najglavnijim crtama može opisati istorijsko iskustvo u odnosima Srba i Jevreja i koliko je za taj odnos opterećujući logor Staro sajmište, koji se smatra „centralnim mestom Holokausta u okupiranoj Srbiji“, mada je faktički bio na teritoriji NDH?

Staro sajmište ili logor „Zemun“ jeste centralno mesto Holokausta u okupiranoj Srbiji i oduvek sam se čudio zašto taj prostor nije od 1945. pretvoren u memorijalni centar. Nalazio se na levoj obali Save, na teritoriji fašističke dijeceze NDH, a ne na prostoru okupirane Srbije, ali je bio pod direktnom nemačkom upravom iz Beograda. U njemu je stradala ogromna većina beogradskih i zemunskih Jevreja, mada su neki transportovani dalje, u Nemačku ili u Jasenovac. Ne postoji opterećenje u odnosu Srba i Jevreja zbog Starog sajmišta, jer su i jedni i drugi bili žrtve tog logora, a ne dželati. Srbi su uspeli da spasu izvestan broj Jevreja u selima oko Beograda pa čak i u samom gradu.

Iz Vaših knjiga stiče se utisak da su Vam istorijske ličnosti podjednako važne koliko i istorijski događaji, a možda čak i više. Zbog čega?

Ličnosti su subjekti istorije, personifikacije događaja i procesa, ponekad i celih epoha, pa se vremena ponekad i pamte po ličnostima. Kao što je u književnosti i u svakoj priči uopšte potreban junak, tako je i u interpretaciji istorije neophodno predstaviti i ocrtati junake, ljude od krvi i mesa, koji imaju svoje živote i ideje, predstave i način delovanja kao subjekti, a ne objekti istorije.

U Vašem književnom opusu nalaze se i knjige o dvorovima gospodara Jevrema Obrenovića i kneza Aleksandra Karađorđevića. Koliko su za današnje poimanje istorije moderne srpske države važna saznanja o temeljima stvaranja građanskog društva i tom delu relativno bliske prošlosti?

Važna su takva saznanja da bismo shvatili početak. Ideju srpske države. Važna su da bismo razumeli postanak države u kojoj i danas živimo. U tim knjigama je manje bitna biografija glavnih junaka od institucija kojima su nas zadužili. Te institucije bile su ključne za stvaranje pravne države i građanskog društva još sredinom 19. veka. Njima su postavljeni temelji moderne Srbije. Istorija srpske države do 1918. godine bila je istorija jedne građanske države i u tome je bio ključ njenog uspeha i ugleda u tadašnjoj Evropi. Ona je imala svoje uspone i padove, ali je brzo ispravljala greške i stalno je napredovala. Njom su vladale institucije, a dinastije su bile simbolične. Državna piramida bila je jasno postavljena. Danas se čini da je kod naših nepismenih predaka svest o državnoj ideji bila mnogo bistrija i čistija nego kod tri poslednje generacije Srba. Nažalost. Naravno da su tome doprinos dali i Obrenovići i Karađorđevići, kao simboli pomenutog ustaničkog početka i državne piramide. Nema kod njih skoro nikakve razlike u pogledu ideje države, a narod je u njihovo vreme imao pravilno shvatanje društvene hijerarhije i pojma države, kao najveće zajedničke tekovine, s kojom se ne špekuliše, koja štiti građane i koju građani štite. Ideja države nije se zloupotrebljvala. Ona je bila potrebna građaninu i on njoj.

Čime objašnjavate popularnost Vaše autobiografske ratne proze „Idemo na Zagreb“ o ratnim zbivanjima u jesen 1991, u Hrvatskoj je imala čak 11 izdanja, a prevedena je na francuski jezik?

Pisao sam o onome što sam smatrao da je važno i imao sam sudbinu da budem učesnik rata. To je roman-rasprava, a tu raspravu vode vojnici koji ne znaju odgovor skoro ni na jedno pitanje. Ali znaju da postavljaju pitanja. Izazov je bilo napisati, ali ako znate da crtate i slikate, recimo, verovatno ćete znati da napravite i sliku od reči i rečenica o nekoj pojavi u kojoj ste se našli. Bitan je „ugao snimanja“. Mislim da čitaoci veruju tom opisu atmosfere i junacima koji su najpre u sukobu sa sopstvenom državom, koja ih je obmanula i odvukla na ratište, ali u najvećem sukobu su sa osnovnim pojmovnikom na kome su vaspitavani. A zašto je dobro prošao najpre izvan Srbije? Neko drugi je, izgleda, pre nas hteo da čuje „šta drugi o njemu misle“, pa je to verovatno našao i u mojoj knjizi, a nama samima već nekoliko decenija kao da nije mnogo svojstvena naklonost ka tom pitanju. Možda mi je u pisanju pomogla i metodologija istorijske nauke prilikom opisa „onoga što je važno“. I istorija i književnost bave se fenomenima. Ako toga nema, onda ne vrede čitavi tomovi knjiga i slova.

Autor: Jelena Tasić
Izvor: Danas