„Idemo na Zagreb“ – jedno veliko srpsko delo

Nije mali broj ratničkih krilatica i pokliča koji su se upravo zahvaljujući ishodu dotičnog rata pretvorili u potpunu ironiju i koji stoga sami za sebe dovoljno govore o apsurdu i propasti megalomanskih ideja što su svojevremeno znale da opiju i čitave narode.

U predgovoru za roman Nebojše Jovanovića „Idemo na Zagreb“, književni kritičar Marko Nedić napravio je paralelu sa kultnim romanom Jaroslava Hašeka o vojniku Švejku, gde jedno poglavlje nosi naslov „Na Beograd“, čime je češki pisac takođe imao u vidu ironiju koju je taj poklič dobio nakon što je rat završen porazom onih koji su to klicali.

Slična bi se paralela mogla napraviti sa još jednim klasikom svetske književnosti – sa romanom Emila Zole „Nana“, gde se na samom kraju čuju pokliči francuskih vojnika rešenih da svoje pruske neprijatelje dotuku u samoj njihovoj prestonici, u Berlinu, no i ovde je poklič sâm po sebi ironičan kad se zna da će ratna sreća biti potpuno obrnuta i da će Drugo francusko carstvo istruleti onom brzinom kojom truli i mrtvo telo nekadašnje pariske lepotice i zavodnice.

Ipak, ratne operacije po Hrvatskoj tokom jeseni 1991. teško se mogu uporediti i sa francuskim napadom na Prusku i sa austrougarskim napadom na Srbiju, a ne nalazi se lako paralela ni sa bilo kojim međudržavnim i građanskim sukobom u svetskoj istoriji, naročito kad se u obzir uzmu različita i često suprotstavljena shvatanja samih učesnika i očevidaca: za jedne je to bila legalna odbrana starih granica, za druge je bio napad jedne države na drugu, za treće je bilo čuvanje golih života pri čemu je i čin krvne osvete sasvim opravdano sredstvo, za četvrte je bilo naplaćivanje dugova iz prethodnog rata, za pete je bila borba u ime dotadašnjih ideoloških tekovina, za šeste je bila borba radi uspostavljanja nove države sa novim granicama.

Kao da takvih razmimoilaženja, koja su se inače javljala na obema zaraćenim stranama, nije bilo dovoljno, nego je i pojam rata u ovom slučaju relativizovan, pa ne samo što je za jedne to bio građanski sukob a za druge nacionalno oslobođenje, nego je ostalo otvoreno pitanje da li je to uopšte bio rat legalne vojske ili intervencija paravojnih formacija.

Upravo je takvim fatalnim nedoumicama prožet roman Nebojše Jovanovića, a kad je reč o krilatici koja je iskorišćena kao naslov, čini se da ironija nije bila prisutna samo od momenta kada su se u besmislenost dotičnog pokliča uverili i oni koji su ga promovisali i podsticali, nego da se naslućivala mnogo ranije, možda i od samog početka ratnog sukoba, jer mnogi koji su to naizgled ponosno vikali, zapravo nisu verovali da je ostvarivo i već tada im se u glasu naslućivala ironija – pošto im ništa drugo i nije preostalo kao sredstvo moralne i psihološke odbrane od ratnog vihora koji je najviše bio podstican od strane onih koji u ratu nisu ni učestvovali.

Prvi put objavljen 1998. godine, roman „Idemo na Zagreb“ i nakon duže od dve decenije deluje kao revolucionaran korak u srpskoj književnosti, jer iako nije zanemarljiv broj pisaca koji su na ratni raspad Jugoslavije gledali isto ili slično kao Nebojša Jovanović, odnosno kao junaci njegovog romana, ipak su takva dela neretko ostala na svojim prvim izdanjima i samim tim dospela do uskog kruga čitalaca, pa je iz tog razloga novo izdanje Jovanovićevog romana značajno maltene koliko je bilo značajno i ono prvo, a možda je čak i značajnije kad se u obzir uzme vremenska distanca prema opisanim događajima i kad se shvati da integralnom tekstu romana ni nakon toliko godina ne treba ništa dodati niti oduzeti da bi bio aktuelan.

Premda je roman zasnovao na sopstvenim beleškama i na ličnom iskustvu, pisac je dao dovoljno prostora i drugačijim viđenjima ratnog sukoba, naročito omogućivši da se čuje glas onih koji su već svojim rođenjem bili na prvoj liniji fronta i samim tim su morali imati potpuno suprotna tumačenja od rezervista koji su se tu našli protiv svoje volje.

Na taj način, Nebojša Jovanović pokazao je da su u srpskoj književnosti mogla nastati velika dela čak i onda kad su velike političke ambicije i nacionalne iluzije bile, nakon dodira sa realnošću, svedene na najmanje moguće granice.

Autor: Dušan Milijić