Duško Lopandić: Rim nas uči da carstva propadaju, a ljudi opstaju

U načelu, izbor tema o kojim pišem podrazumeva da se radi o vremenu ili ličnostima koji su često ostali u senci dominantne istorije, ali koje su ipak, makar indirektno, povezane sa izgradnjom našeg istorijskog identiteta.



Tako sam, recimo, neke knjige posvetio istoriji Raške pre Nemanjića („Letopis velikih župana“), usponu i opadanju Osmanskog carstva kod nas („Bitke za Balkan“), a poslednjih godina dosta radim na istoriji srpske i svetske diplomatije („Vreme sjaja, vreme tame“, „Reči su senke dela“).

Rekao je ovo za Glas Srpske Duško Lopandić, književnik, pravnik i diplomata, objašnjavajući izbor teme kojom se bavi njegova najnovija knjiga „Purpur Imperije“ (Laguna), posvećene životu i djelu rimskih careva sa područja današnje Srbije, Balkana i Evrope. U naučnom kontekstu vrlo značajnom i zanimljivom periodu svim ljubiteljima, ali koji je po riječima profesora Lopandića na neki način kod nas ostao u sjenci moderne ili srednjovjekovne prošlosti Balkana.

Istorija naroda ili prostora na kome on živi nikada nije jednostavna niti jednoznačna. Naši koreni koji su koreni jednog evropskog naroda ne dosežu samo do seobe Slovena, već su prirodno povezani i s antikom na našim prostorima. Odatle, između ostalog, moj interes za Rim, a posebno za vreme poznog Rimskog carstva kada je prostor Podunavlja, odnosno tadašnjeg Ilirika imao ključnu ulogu u, prvo spasavanju, a onda i transformisanju rimske države i civilizacije iz koje su proistekle Vizantija, kao i zapadnoevropska civilizacija srednjeg veka.

Otkuda kod jednog cijenjenog stručnjaka za međunarodne odnose, profesora evropskog prava i diplomate tolika strast prema istoriji i istorijskom romanu ili je to prosto očekivana i prirodna ljubav?

Od mladosti sam se bavio istorijom kao hobijem (posebno genealogijama) i mnogo čitao razne istorijske knjige. U biblioteci mojih roditelja – prosvetnih radnika – bilo je dosta zanimljivih dela. Mnogo sam voleo biografije, poput izvanrednih istorijskih romana austrijskog klasika Štefana Cvajga („Marija Antoaneta“, „Marija Stjuart“) i drugih. Oduševljavao sam se i velikim teoretičarima filozofije istorije, kakvi su, na primer, bili Arnold Tojnbi („Studije istorije“) ili Fernand Brodel („Mediteranski svet u vreme Filipa II“). Posebno su na mene ostavljale utisak istorijske monografije na razne teme britanskih ili francuskih pisaca pisane laganim stilom – istovremeno i informativne, ali i stilski pitke, vrlo čitljive, poput nekog romana. Među našim istoričarima koji su imali sjajan stil treba da pomenem Radovana Samardžića („Mehmed Sokolović“). Pre oko dvadeset godina rešio sam da se oprobam da pišem u duhu i na način tekstova kakve sam voleo da čitam. Istovremeno, pisanje na bilo koju istorijsku temu podrazumeva prethodnu pripremu, čitanje brda knjiga, što čini da na poseban način „proživite“ jedno doba kao i sudbine ljudi koji vas zanimaju.

Osim života i djela cara Konstantina koji je nešto poznatiji široj javnosti, prije svega zbog svoje uloge u širenju hrišćanstva, fascinantno zvuči podatak da je ovaj prostor dao 20 rimskih careva, vladara najmoćnije svjetske sile svog vremena?

Moja knjiga počinje opisom smrti čuvenog cara-filozofa Marka Aurelija, koja se desila 180 g. n. e. u jednom vojnom logoru pored Sirmijuma (Sremske Mitrovice) i nakon koje Rimsko carstvo upada u duboku krizu i dolazi do ivice skoro potpunog raspada u periodu nazvanom „vojna anarhija“ (sredina i druga polovina III veka). U to vreme vojska je za careve uglavnom birala svoje zapovednike, poreklom seljake iz Ilirika koji su služili u podunavskim legijama i koji su većinom bili poreklom iz latinizovanih etničkih grupa Ilira, Tračana, Tribala i slično.

Bilo je to vrlo krvavo, surovo doba. Prosečna vladavina tadašnjih imperatora je iznosila tek nekoliko godina, a gotovo svi oni život su završavali nasilno, bilo da su ubijeni u nekoj bici ili, češće, od sopstvenih vojnika ili pobunjenika. Za to kratko vreme vladavine oni su predvodili legije u bitkama sa varvarima na Rajni ili Dunavu, ili sa Parćanskim carstvom na istoku. Jedan od prvih velikih vojskovođa i državnih reformatora tog doba bio je Aurelijan koji se nakon velikih pobeda nazvao Obnovitelj rimskog sveta i koji je uspeo da vlada pet godina. On je bio poreklom iz okoline Sirmijuma. Njegovo delo su nastavili Prob (takođe iz Sirmijuma), a zatim još jedan u nizu legionara iz Ilirika – veliki Dioklecijan – jedan od najvećih rimskih državnika svih vremena, koji se po dubini i originalnosti reformi koje je sproveo može porediti samo sa osnivačem Rimskog carstva (Principata) – imperatorom Oktavijanom Avgustom. Dioklecijan je bio i izuzetno zanimljiva ličnost. Uveo je „kolektivnu vlast“ četvorice vladara (tetrarhija) i uspeo da vlada čak 20 godina, što je za ono doba bio apsolutni rekord. Zatim se dobrovoljno povukao „u penziju“. To je vrlo redak primer u celokupnoj istoriji nekog apsolutnog vladara koji je mirno prepustio vlast. I svi njegovi suvladari su bili njegovi zemljaci, odnosno ljudi iz naših krajeva, poput Maksimijana (iz Sirmijuma), Galerija (iz Romulijane – Zaječara), Konstancija i drugih.

Na dalji tok rimske istorije u IV veku i kasnije bitno je uticao Konstantin kao i njegovi naslednici koji su, kako je poznato, poticali iz Naisa (Niša). Poslednji rimski vladar poreklom iz Naisa bio je Konstancije III koji je živeo već pred sami kraj Zapadnog rimskog carstva početkom V veka. On je bio oženjen jednom od najpoznatijih vladarki iz vremena poznog Carstva – Galom Placidijom, čiji se veličanstveni grob i danas može posetiti u Raveni.



Koliko su djelo i život tih ljudi kojima se bavite u knjizi, kako navodite „naših geografskih zemljaka“, odredili ne samo sudbinu njihove zemlje i epohe već i budućnost Evrope i ostatka svijeta?

Ovom knjigom sam pokušao da pišem ne samo o vladarima već i o rimskoj civilizaciji koja, kako je to napisao Vili Djurant, „i dalje živi u našim životima na hiljade načina“ – od kalendara, pravnih pravila do ličnih imena, putnih veza, raznih običaja itd. Tako pišem i o naseljima (Viminacijum, Singidunum, Romulijana, Nais…), gradnji puteva, svakodnevnom životu, uređenju gradova, čiji nivo organizacije – poput kanalizacije ili vodovoda – nije bio dostignut u Evropi sve do XIX veka i dr. Posebno je, naravno, bio važan uspon hrišćanstva, koje je od progonjene sekte u vreme Decija ili Dioklecijana postalo vladajuća vera nakon cara Konstantina i njegovih naslednika. I iz ugla istorije ranog hrišćanstva IV vek, tj. vreme careva iz naših krajeva predstavljao je ključno doba. U knjizi se mogu naći i priče o hrišćanskim mučenicima i svecima iz tog doba, kakav je, na primer, bio Сveti Jeronim, prvi prevodilac Biblije na latinski. Sirmijum, jedna od tadašnjih prestonica Carstva, bio je mesto gde je održano nekoliko crkvenih sabora i bio poprište velikih teoloških bitaka između zastupnika učenja sa Nikejskog sabora (pravoslavnih) i predstavnika Arijeve jeresi koji su jedno vreme dominirali. Kako sam već napomenuo, iz političkih borbi, državnih i društvenih reformi toga doba i verskih preloma u hrišćanstvu nekadašnja antička rimska država se transformisala skoro do neprepoznatljivosti – ali nastavila je da traje podeljena u Zapadno i Istočno rimsko carstvo koje će se razvijati još celi milenijum. Retki su primeri u celokupnoj istoriji čovečanstva tolikih istorijskih obrta kao u III i IV veku, za koje su bili zaslužni ljudi sa naših prostora.

Кoliko je Vama kao autoru pisanje knjiga ove tematike zahtjevan zadatak? S jedne strane traži mnogo istraživanja i provjera, s druge, treba naći mjeru između naučnih činjenica i fikcije kao ključnog oružja pisca.

Pisanje ovakve vrste knjige, odnosno istorije zahteva godine posvećenosti, što je meni predstavljalo zadovoljstvo. Ne radi se samo o skupljanju činjenica već o jednoj vrsti psihološkog „utapanja“ u jedno vreme, odnosno ulazak u neku vrstu duhovnog vremeplova, s ciljem da postanete na neki način „savremenik“ i sagovornik ljudi davno nestalih, vremena utonulog u tamu istorije. Iskoristio sam susret sa starim Rimom, odnosno latinskom civilizacijom kao povod za čitanje mnogih klasičnih autora, pomalo i na latinskom, poput pisaca istorije Cezara, Tacita, pesnika poput Vergilija, Ovidija, ili filozofa poput Cicerona, Seneke i drugih. Naravno, tu je i susret sa velikim klasičnim istorijama o starom Rimu, poput Gibonovog „Opadanja i sloma Rimskog carstva“. Na tom duhovnom putovanju u vremenu susretnete i neka sasvim neobična dela, poput tzv. „Carske istorije“ (Historia Augusta), delo iz IV veka koje ima sasvim „postmodernu strukturu“, jer predstavlja kombinaciju istine i izmišljotina o carevima, slično onome što danas nazivamo fake news na internetu. Uzgred, treba napomenuti da su u duhovnom i mentalnom smislu autori klasičnog rimskog perioda – od pozne Republike do kraja Principata – poput spisa stoika Seneke ili cara Marka Aurelija nekako bliži modernom čoveku nego njihovi duhovni naslednici, koji postaju sve fanatičniji i religiozniji i opsednuti nekim pitanjima, za nas dalekim i stranim.

Nažalost, jedna od modernih sličnosti koju dijelimo sa periodom Rimskog carstva od I do IV vijeka nove ere jeste burna i kompleksna politička situacija, ne samo u poslednjih stotinu godina nego i danas.

Kao što je poznato, Rimsko carstvo je u prvom redu obuhvatalo mediteranski prostor, dok su napori rimskih legija da pređu Dunav ka severu, odnosno Rajnu ka istoku, bili samo privremeni. Sa širenjem Carstva širio se i latinski uticaj, jezik, kultura, tradicija i način života vladajućih slojeva stanovništva. I kada je sasvim nestalo, duh velikog i jedinstvenog Carstva, odnosno jedne i jedinstvene države ostao je na razne načine da lebdi nad Evropom i tokom kasnijih vekova. Crkva – posebno ona rimska – na neki način je takođe preuzela ideju jedinstvenosti i univerzalnosti, dok se na istoku Evrope ideja cara koji vlada nad „ekumenom“ nastavila u Vizantiji, što je kasnije preuzela Moskva, kao „treći Rim“. Kao što su Rimljani ceremonijom ogrtanja u togu – togatio – pretvarali varvare u rimske građane, tako danas govorimo o „evropeizaciji“ u smislu modernizacije i ujednačavanja građana i naroda. Današnje talase ilegalnih imigranata iz Afrike i Azije neki porede sa periodom migrantskih invazija na Rimsko carstvo. Krize i reforme iz rimskog doba nas uče da, s jedne strane, ništa nije trajno ni večno, ali isto tako da krize i neuspesi u jednom periodu ne znače neminovno i definitivnu propast i da u krajnjem vidu sve zavisi od delovanja, snage i volje ljudi, odnosno od čovekove vere u budućnost i u neke stalne vrednosti.

Pomenuli ste da „Purpur“ počinje smrću cara Marka Aurelija, pisca jednog od najvažnijih književno-filozofskih djela starog Rima „Samom sebi“. Možete li kao književnik zamisliti šta bi Aurelije filozof i vladar danas napisao samom sebi da može posmatrati svijet iz današnje perspektive?

Misli Marka Aurelija, stoika, pisane pre skoro dve hiljade godina, i danas su nam bliske kao da su pisane juče, a njegova mudrost je mudrost van vremena. „Stvari su neprestano u toku, kao reka, njihova dejstva se neprestano menjaju, njihovi uzroci menjaju se hiljadustruko, i ništa, može se reći, nije trajno. I beskrajnost prošlosti i bezgraničnost budućnosti u kojoj se sve gubi, neprestano su oko nas, i to sasvim blizu“, rekao bi car stoik, ne čudeći se mnogo nepostojanim zbivanjima današnjice, jer „sve traje jedan dan, i čovek koji se seća, i stvar koje se seća“.

„Purpur imperije“ otvarate istoimenim uvodom, a završavate epilogom „Mač i slava“ koji sadrži poglavlje „Podeljeno carstvo“. Koliko su posljedice te krucijalne podjele na Istok i Zapad u velikoj mjeri odredile istorijsku sudbinu Balkana i njegovih stanovnika?

Već u vreme vojne anarhije javljaju se prvi pokušaji suvladarstva dva ili više imperatora, što se institucionalizuje u doba tetrarhije, kada se uspostavlja vlada dva vrhovna vladara (avgusta) koji i formalno bivaju proglašeni za živa „božanstva“ po uzoru na orijentalne vladare. Uz njih su birani i po dva mlađa vladara i naslednika sa titulom cezara. Imperija se deli na četiri dela, ali te prve podele su samo privremene i zavise od konkretnih okolnosti. Nakon smrti cara Teodosija, Carstvo se 395. godine definitivno deli između njegova dva sina na Istočno i na Zapadno, da se više nikada ne spoji. Ta linija podele išla je tačno sredinom Ilirika, odnosno današnjeg Balkana, što je na razne načine imalo posledice tokom mnogih vekova, posebno stoga što su granice crkvenih oblasti – dioceza – pratile istu liniju razdvajanja.

---

Integralnu verziju intervjua možete pročitati ovde.

Autor: Branislav Predojević
Izvor: Glas Srpske