„Češka škola ne postoji“ – postoje veliki filmski stvaraoci

Jugoslovensku kinematografiju prati mali paradoks da su dva njena najznačajnija pravca dobila nazive s ciljem da se njihovi predstavnici prikažu pežorativno, no s vremenom su upravo tako skovani pojmovi postali sinonim kvalitetnog filma u socijalističkoj Jugoslaviji.

Termin crni talas upotrebljen je prvi put u jednom članku, bolje reći pamfletu, uperenom protiv nekolicine filmskih stvaralaca čija su ostvarenja na naturalistički način prikazivala težak, takoreći prljav život marginalaca skrivenih iza kulisa socijalističkog prosperiteta.

Oštrim kritikama, ali i otvorenim zabranama, pa i hapšenjem jednog mladog reditelja, tadašnji režim faktički je sasekao stvaralaštvo crnog talasa, istovremeno promovišući pred širokim masama ostvarenja crvenog talasa, oličenom u žanru koji je danas poznat kao partizanski film.

Zbog toga je u jednom periodu, početkom sedamdesetih godina XX veka, došlo do stagnacije u jugoslovenskom filmu, pa ni masovna proizvodnja ratnih spektakala nije mogla da prikrije opšti pad umetničkog kvaliteta.

Međutim, još dok su se filmovi crnog talasa uveliko snimali, jedna grupa mladih ljudi otišla je iz Jugoslavije u Čehoslovačku da pohađa studije filmske režije na praškoj akademiji za film i televiziju, poznatu kao FAMU, da bi se docnije vratili u domovinu i, maltene neprimetno, u jednom kratkom roku izmenili tok jugoslovenske kinematografije, nastavivši tamo gde su, nekoliko godina ranije, stvaraoci crnog talasa, prinuđeni na autocenzuru, morali da zastanu.

Iako su neki otišli u Prag ranije, neki kasnije, njihova se imena uglavnom zajedno pominju, kao da su jedna generacija: Srđan Karanović, Goran Marković, Lordan Zafranović, Goran Paskaljević i Rajko Grlić.

I kao što je, iz nekog razloga, postojala potreba da se nekolicina reditelja prethodnog perioda svrsta u određen pravac kome je i naziv naknadno izmišljen kad već nije postojao, na sličan se način desilo da za petoricu jugoslovenskih reditelja koji su studije završili u Pragu bude skovan termin praška ili češka škola, uprkos tome što je svaki od njih već na početku pokazao sopstvenu stvaralačku osobenost, uprkost tome što između njihovih filmova najčešće i nema nekih sličnosti, uprkos tome što tako smišljeni naziv deluje previše dogmatski i kao takav se ne uklapa ni u šezdesetosmaško vreme njihovog studiranja ni u slobodan umetnički izraz koji su podarili svojoj kinematografiji.

Otuda je reditelj Goran Marković za naslov svoje autobiografije („Češka škola ne postoji“, prvo izdanje 1990) izabrao rečenicu koja pomalo zvuči kao prekor i kojom pokušava da i sebe i svoje jugoslovenske kolege sa praške akademije oslobodi bilo kakvog ukalupljivanja, mada ostaje činjenica da su i sami reditelji s vremenom prihvatili dotični termin, koji je, ako ništa drugo, postao prepoznatljiv naziv i za petoricu prvih jugoslovenskih studenata režije na praškoj filmskoj akademiji, ali i za sve one koji će docnije krenuti njihovim stopama, pokazavši da život u tuđoj zemlji često može izroditi još bolje shvatanje svoje zemlje.

Prisećajući se praških studentskih dana, Goran Marković nije pisao samo o školovanju u strogom smislu te reči, nego se osvrnuo i na društveni (svakako i noćni) život mladih Jugoslovena koji su u Pragu pronašli mnogo veće seksualne slobode u odnosu na podneblje s kojeg su pristigli, mada im je bilo jasno da je na planu političkih sloboda situacija obrnuta i da su se zatekli u zemlji gde je na austrougarskim osnovama vladao realni socijalizam koji je tek imao da se oslobađa ideoloških stega.

Predavanja kod Milana Kundere, poznanstvo sa Milošem Formanom, boravak u gradu gde je stvarao Bohumil Hrabal, reforme Aleksandra Dubčeka i sovjetska invazija na Čehoslovačku, javno samospaljivanje Jana Palaha, a zatim kolektivni umor i svojevoljno pomirenje sa novonastalom situacijom i nametnutim režimom – sve je to moralo ostaviti velikog traga i na mladog Gorana Markovića i na njegove kolege, pa se stoga može reći da svi oni, na neki način, i jesu prošli kroz češku školu, no kako je umetnost i tada važila kao privatni problem, jasno je da u krajnjem dometu filmske (i svake druge) umetnosti ne postoje škole, pravci, pokreti, nego ostaju imena velikih stvaralaca.

Autor: Dušan Milijić