Bura pred zatišjem – Prikaz romana „Veliki juriš“

U jesen 1918. završila se jedna krvava porodična svađa evropskih vladara, koja se zvala Veliki rat, a potom je postala poznata kao Prvi svetski rat.

A na stogodišnjicu juriša kojim je svetski sukob priveden kraju nakon dugog zatišja, pisac Slobodan Vladušić objavio je roman „Veliki juriš“, koji nije samo roman o Solunskom frontu i o Velikom ratu, nego mnogo više od toga.

Pisan u prvom licu, i to u vidu ispovesti jednog od srpskih ratnika koji je preživeo Albansku golgotu i spoznao podjednako i prvu liniju i pozadinu Solunskog fronta, roman se prvenstveno bavi unutrašnjim nemirima čoveka usred ratnog sukoba, usred borbe prsa u prsa sa neprijateljem, usred frontovskog mirovanja na svega nekoliko koraka od neprijatelja, ali i čovekovim bolnim iskušenjima pred nametnutim izborom u trenucima sigurne smrti.

Stoga se „Veliki juriš“ samo uslovno može okarakterisati kao istorijski roman, jer Krf, Kajmakčalan i Solun, kao tačke na kojima se prelamala srpska istorija, postaju mesta jednog zapleta ravnog trileru, a u nekim momentima i detektivskom romanu, pri čemu je radnja povremeno prožeta elementima magičnog realizma, koji se pak savršeno uklapa u realnu dramu čoveka u ratnom vihoru.

Tako i istorijske ličnosti koje se u romanu pojavljuju imaju funkciju pojačavanja dramskog naboja i uglavnom nastupaju kao sporedni likovi, pa je u tom slučaju bitno istaći kako pisac nije dozvolio da ga istorija savlada, jer ličnostima koje su u nacionalnu povest ušle tek nakon Prvog svetskog rata nije pridavao značaj koji na Solunskom frontu još uvek nisu imale – i upravo je to još jedan razlog što roman deluje kao autentična i prilično uverljiva ispovest solunskog ratnika.

Nasuprot tome, svesno je idealizovan lik potpukovnika Vojina Popovića, poznatijeg kao vojvoda Vuk, ali ni ta idealizacija nije naknadna pamet niti uticaj docnije istoriografije, nego je komandant Dobrovoljačkog odreda još za života ušao u legendu, čime kao da mu je i bila predodređena Ahilova sudbina: da ostane upamćen kao najveći junak rata čiji kraj neće dočekati.

Uz napomenu da je ovo „roman o ljudima koji su se vratili iz zaborava“, karakteristično je da su tom zaboravu bili podjednako prepušteni i poginuli i preživeli učesnici Velikog rata, te da se i srpska vojska više puta vraćala iz zaborava, najpre na Krfu, potom na Solunskom frontu, da bi potom njeni ratnici i u mirnodopskim uslovima povremeno padali u zaborav, ali se i vraćali otuda.

A zaborav, kao još jedan bitan motiv ratne (ali i posleratne) drame, nije viđen samo u kontekstu kolektivnog sećanja na nacionalne heroje, nego se kroz sukob između srpskog poručnika Miloša Vojnovića i misterioznog bugarskog kapetana Ivana Osterlina postavlja i pitanje ličnog zaborava pred događajem koji se u datom momentu čini spasonosnijim od onoga što mora biti izbrisano iz sećanja.

Pošto su na frontovima Prvog svetskog rata znala da, nakon naglih bura, nastupe duga zatišja, donekle je i roman „Veliki juriš“ na taj način koncipiran, pa nakon iznenadnih preokreta često sledi mirniji period u životima glavnih likova, ali ni takva poglavlja nisu ništa manje uzbudljiva, jer se upravo u njima razotkrivaju uzroci prethodnih misterioznih događaja i postepeno se pobeđuje zaborav, a da bi izvojevao takvu pobedu, čovek mora sâm da se odvaži na lični juriš, dok u opštem jurišu za proboj fronta ipak ima svog parnjaka.

Stogodišnjica Velikog rata bila je još jedna prilika da se heroji Albanske golgote i Solunskog fronta otrgnu od pretećeg zaborava, pa je i roman „Veliki juriš“, ne samo zahvaljujući svojoj tematici, nego i zahvaljujući svom kvalitetu, doprineo podsećanju i pamćenju nacionalne epopeje, ali bez suvišne patetike i bez ustručavanja od negativnih (ponekad i naturalističkih) impresija čak i na svojoj strani fronta, tako da je Vladušić uspešno nastavio onim putem koji su, pre nešto manje od jednog stoleća, prokrčili Stanislav Krakov i Miloš Crnjanski.

Autor: Dušan Milijić