Veliki knez iz senke velikog župana

Pažnju čitalaca verovatno će privući sama činjenica da se radnja romana „Veliki knez“ dešava u periodu koji pada čitava dva stoleća pre vladavine Stefana Nemanje. Štaviše, možda je taj podatak, bar za početak, najbolja preporuka za jednu ovakvu knjigu, jer ne samo što je dinastija Nemanjića najbolji orijentir široj publici kad je u pitanju srpski srednji vek, nego je već postalo uvreženo shvatanje o velikom županu Nemanji kao osnivaču srpske države, tako da bi svaka štampana stranica o bilo kom vladaru „prednemanjićkog“ perioda mogla kod čitalaca da stvori i blago čuđenje i da bude veliko otkrovenje.

Natpis na koricama, zapravo svojevrsni nadnaslov, kojim se datira vreme radnje, mnogo više govori nego što bi govorio naslov ako bi (hipotetički) glasio: „Veliki knez Petar Gojniković“ ili „Petar Vlastimirović“ – tada bi se čak moglo pomisliti da je u pitanju izmišljena ličnost, jer ovo ime ne govori mnogo današnjem čitaocu.

Velika je hrabrost izvesti naglo pred publiku istorijske likove o kojima se malo ili nimalo zna, jer onda se stvara i obaveza da se kroz roman dostojno predstavi celokupna epoha, a ne samo da se autor fokusira na glavnog junaka.

Pišući o dinastiji Vlastimirovića (kako se najčešće nazivaju u nauci), Biljana Gojković kao da je zavirila u praistoriju srpskog srednjovekovlja, ali bez obzira na činjenicu da je srpska država svoj najveći procvat doživela u vreme Nemanjinih naslednika, ipak kneževi Vlastimir, Petar i Časlav, njihovo doba i njihove zemlje nisu uzgredni prolog niti kratak uvod u srpsku istoriju, nego njen sastavni i ravnopravni deo, kao što su to Stefan Prvovenčani, kralj Milutin i car Dušan. Sem toga, glavna ličnost u romanu nije rodonačelnik dinastije niti prvi srpski vladar koji je poznat istorijskoj nauci, nego je u pitanju izdanak loze koja je vladala već dva stoleća, tako da je autorka, ako se uzme da je preko jedne ličnosti predstavila čitaocima i većinu drugih članova dinastije, zapravo otišla za čitava četiri stoleća ranije nego što se Stefan Nemanja ustoličio za vladara svih srpskih zemalja.

Ipak, ako se srpsko srednjovekovlje sagleda u celini, postoje i objektivni razlozi zbog čega imena vladara iz loze Vlastimirovića nisu toliko poznata široj javnosti, jer sigurno je da su Nemanjići, Lazarevići i Brankovići, barem iz današnje perspektive gledano, imali mnogo veći značaj i za razvoj i za opstanak srpske državnosti, ali to opet ne znači da bi vladari „prednemanjićkog“ perioda trebalo da definitivno padnu u zaborav.

Upravo podstaknuta idejom da spreči takav zaborav, ali i da ispravi već nanesenu istorijsku nepravdu, Biljana Gojković je romanom „Veliki knez“ istakla u prvi plan jednu ličnost čiji značaj možda nije bio dalekosežan, ali koja je u datom trenutku bila veoma važna ne samo na prostoru srpskih zemalja, nego i među susednim narodima i državama. Veliki srpski knez Petar Gojniković je, na neki način, spona između dva vladara koje istorija češće spominje i čiji je značaj svakako veći: Petar je spona između svog dede Vlastimira i svog bratanca Časlava, poslednjeg vladara dotične dinastije.

Ređajući događaje s početka desetog veka, autorka kao da sve vreme sugeriše čitaocima da epoha Vlastimirovića nije ništa manje zanimljiva od epohe Nemanjića, pa se čini kao da je ceo roman jedna polemika – ali, ne polemika sa Nemanjićima, nego polemika sa epskim, istorijskim i drugim kolektivnim predrasudama o Nemanjićima kao temelju srpske države i povesti.

Nije lako savremenim čitaocima predstaviti srpske i uopšte balkanske zemlje sa početka desetog stoleća, mnogo toga se izmenilo, mnogi su gradovi u međuvremenu porušeni, mnoge su bogomolje nestale, a pod terminima srpskih, bugarskih i romejskih zemalja ne podrazumeva se uvek ono što će važiti u vreme Nemanjića.

Znajući da je najefikasnije kad prvi susret sa nepoznatom zemljom bude dat iz ugla stranca, Biljana Gojković je za tu priliku iskoristila jednog papskog izaslanika koji je pošao u misiju širenja rimskog političkog (a svakako i verskog) uticaja na slovenske zemlje Balkana. Treba, međutim, istaći da se u to vreme Balkan nije toliko striktno delio na katolike i pravoslavce (mada su se zađevice između Rima i Konstantinopolja već lomile preko srpskih plemena), ali se zato u nekim područjima stanovništvo još uvek delilo na – pagane i hrišćane. U tom pogledu dragoceni su podaci o Neretljanskoj oblasti, poznatoj i kao Paganija, čiji sâm naziv govori o nepokornosti njenih žitelja, koji su se, uzgred, bavili gusarenjem u dalmatinskom primorju.

I sama imena pojedinih likova pokazuju da hristijanizacija u to vreme još uvek nije bila dovršena, a upravo takva imena daju romanu jednu arhaičnu notu, pošto bi pojedina mogla danas delovati ne samo čudno, nego i komično, dok su u srednjem veku sigurno bila smatrana paganskim – jedno je kad se neko zove Družak, Muncimir, Hvalimir, Berigoj, a sasvim drugo su hrišćanska imena Petar, Pavle, Simeon, Stefan. Arhaične nazive autorka koristi i za pojedine geografske pojmove, poput „Helma“ za Balkan ili prideva „romejski“ za državu koju danas znamo kao Vizantiju, što takođe priču čini autentičnom, kad je već ionako nemoguće podražavati govorni jezik likova iz dotične epohe.

Veliku pažnju Biljana Gojković posvetila je i grbovima srednjovekovne vlastele, tako da bi i ljubitelji heraldike mogli u romanu „Veliki knez“ naći dosta zanimljivih podataka o simbolima koji su nekada krasili srpske zastave.

Svejedno da li se radi o istorijskim podacima ili umetničkoj nadgradnji, mora se primetiti da su neki prelomni momenti iz perioda Nemanjića i Brankovića, pa čak i iz najnovije istorije, veoma slični događajima opisanim u „Velikom knezu“, jer međusobni sukobi zavađenih oblasnih gospodara neodoljivo podsećaju na raspad Srpskog carstva, pa i na odavno ustanovljeno pravilo da će feudalac radi očuvanja svoje (makar i ograničene) vlasti radije biti vazal strane imperije nego što će se dogovoriti sa susednim velikašima i zajedno podržati najsposobnijeg sunarodnika kao vrhovnog gospodara.

Stoga ni u vreme Vlastimirovića nije nedostajalo dvorskih intriga, bratoubilačkih sukoba, špijunskih akcija i svega što inače karakteriše borbu i opstanak jedne porodice koja se rodbinskim vezama, dogovorenim brakovima, bitkama i diplomatskim misijama trudi da objedini i pod svojom vlašću drži što veći broj oblasti i zemalja.

Razume se da su učesnici takvih događaja morali biti ljudi od krvi i mesa, a ne mitski polubogovi; to su ljudi koji imaju neizmernu hrabrost i mudrost, ali koji ponekad čine i fatalne greške; to su ljudi koji se bore za interese svoje države, ali na putu do vlasti ne prezaju od krivokletstva i bratoubistva; to su ljudi koji predvode hiljade vojnika u smrt, ali budu omađijani od jednog ženskog pogleda. Ovakav prikaz donekle može iznenaditi današnjeg čitaoca naviknutog da srednjovekovne vladare posmatra kao bezgrešne svetitelje na freskama ili da ih, sa druge strane, doživljava kao varvare i divljake koji nisu imali svest ni o državi, ni o narodu, ni o politici.

Želeći da čitaocima prikaže genealogiju Vlastimirovića i drugih značajnih porodica koje su bile u krvnoj vezi sa vladajućom dinastijom, autorka pronalazi načina da kroz roman provuče imena i najvažnije biografske podatke velikog broja vladara i velikaša, kao i njihovih žena i kćeri, ali takve je pasuse potrebno veoma pažljivo čitati, pošto su uglavnom svako ime i svaki podatak potpuno novi najvećem delu publike. A da ne bi bilo zabune oko rodbinskih odnosa i oko tačnog lociranja radnje, knjiga je obogaćena rodoslovom prve poznate srpske dinastije, kao i mapama sa detaljnim prikazom srpskih zemalja u vreme velikog kneza Petra.

S obzirom na to da i vladari ranog srpskog srednjovekovlja zaslužuju mnogo veću pažnju istorijske nauke, pa i veću pažnju književne umetnosti, roman „Veliki knez“  sigurno neće biti jedna zaokružena priča, nego samo početak obimne sage o vremenu koje je inspirativno koliko i svaki drugi istorijski period.

Autor: Dušan Milijić