Prikaz romana „Omama“: Crnjanski u Berlinu

Istorija književnosti će jednog dana prve dvije decenije 21. vijeka sa mnogo razloga moći označiti, između ostalog, i kao epohu biografske proze o srpskim piscima. U poslednjih dvadeset godina svoje romane i čitave zbirke pripovijedaka dobili su Jovan Dučić, Ivo Andrić, Miloš Crnjanski, Branko Ćopić, Danilo Kiš, Borislav Pekić i mnogi drugi uglavnom veliki pisci 20. stoljeća. Po prirodi stvari Andrićeva biografija do sada je bila najzanimljivija ovovremenim autorima, ali se i Crnjanski u novom romanu Slobodana Vladušića kao književni junak primiče svom vječitom rivalu iz prvih redova moderne srpske literature. (Pored nekoliko romana o Andriću, o obojici postoji knjiga priča izabranih savremenih pisaca.) Pomenuti književni korpus karakteriše upadljiva poetička heterogenost: riječ je o proznim radovima koji oblikuju životopise glavnih likova u različitim žanrovskim domenima, stupaju u poetske epistole sa svojim prethodnicima, odnosno u intertekstualni dijalog sa njihovim djelima. Posebnu liniju tog nastojanja predstavlja uticaj trilersko-detektivskih narativa, za koji se čini da je u novije vrijeme potekao prije iz kinematografije nego iz literature, s obzirom na sve veću produkciju i gledanost takve vrste filmova i serija. Toj liniji pripada i roman „Omama“ Slobodana Vladušića.

Treba odmah reći da nije riječ o djelu koje nasilno hoće da ugura Miloša Crnjanskog u njemu neprikladni univerzum jedne žanrovske pripovijesti, ili, kako se može pomisliti, pokušaj takmičenja sa srodnim romanom o Andriću u sličnoj ulozi u istom gradu jednu deceniju kasnije – romanom „Kainov ožiljak“ Vladimira Kecmanovića i Dejana Stoiljkovića. (Vladušić sa pomenutim autorima dijeli članstvo u grupi pisaca P-70, pa se tu prije radi o poetičkom dosluhu, nego o bilo kakvoj kompetitivnosti.) Sa druge strane, po umjetničkoj koherentnosti i vidljivom naporu da priča prenese atmosferu onoga što je autor želio da akcentuje u biografiji pisca o kojem piše, „Omama“ je srodnija romanu „Republika Ćopić“ Vuleta Žurića, pored kojeg staje u sam vrh srodnih spisateljskih težnji.

Crnjanski kao Vladušićeva tema dolazi, zapravo, iz njegovih književnonaučnih studija, u kojima pisac „Seoba“ zauzima sasvim povlašćeno mjesto. Vladušić je, naime, autor zapažene i nagrađivane knjige „Crnjanski, megalopolis“, posvećene slici evropskih metropola u opusu tog autora. Jedna od osnovnih teza ovog rada je da „fenomen velegrada opsesivno pritiska poznog Crnjanskog“ i da je Crnjanski još u svom susretu sa vajmarskim Berlinom prije drugih naslutio crte Megalopolisa. Prepoznajući kao interpretator u djelu Crnjanskog piščev intuitivni uvid o jednoj od ključnih tendecija – Vladušić bi rekao „sinegdoha epohe“, on je kao originalni pisac uspio da se sačuva onog što u sličnim situacijama vrlo često može da onesposobi autora njegove vrste: da proza koju piše postane površna literarna ilustracija već postojećih diskurzivnih tekstova. Vladušić, naravno, nije propustio da ugradi svoja saznanja o djelu velikog pisca u roman, ali je to uradio na način da pripovijedni ton, mizanscen, sporedni likovi i drugi pozadinski elementi pronesu polazišne ideje njegovih hermeneutičkih otkrića, dok je sama priča o potrazi Miloša Crnjanskog za svojim nestalim sunarodnikom u prvom planu pripovijedne strategije.

Prvi promišljen potez te narativne taktike oličuje izbor autora da pripovjedačku perspektivu koncentriše u fiktivnom liku Miloša Verulovića, saradnika Miloša Crnjanskog u jugoslovenskom poslanstvu u Berlinu. Time je fokus postavljen na način da optiku kojom je prikazan protagonista ne diktira nikakva apologetska vizura, već suptilnom ironijom prožeta narativna perspektiva. Verulović kao i likovi sa kojima razgovara o Crnjanskom boje srpskog pisca različitim nijansama u rasponu od hladnih intelektualnih analiza do izrugivačkih zapažanja o njegovom karakteru i njegovoj literaturi. Na cijeloj širini te skale roman obiluje istančanim, nenametljivim humorom, najrijeđom supstancom književnog kvaliteta. Crnjanski je prikazan kao pomalo gord pisac u snažnom zamahu, ali još uvijek bez ozarujuće aure naknadno upisane veličine, što je prva i kardinalna greška nevještih romanesknih hagiografija voljenih pisaca.

Drugi piščev izbor – za koji je uvijek potrebno više dara nego same odluke – jeste da na tipsku žanrovsku priču o potrazi za nestalom osobom usmjeri svu svoju spisateljsku energiju. Odavno je, i potpuno istrošena demagogija netalentovanih pripovjedača o njihovom upornom baštinjenju postmodernističkih tradicija, iza kojih su nakon trijumfalnih ostvarenja te poetičke paradigme predugo zaklanjali nedostatak izvornog pripovjedačkog umijeća. Vladušić je, jasno se vidi, naprosto namjerio da svoju romanesknu pripovijest koncipira na tradicionalan način, polažući velike snage u narativni ritam, znalački postignut i održan od početka do kraja knjige. Veliko majstorstvo, ali i trud bili su potrebni da se u romanu od četiristo strana stvori iluzija takve brzine pripovijedanja, a istovremeno balansira naznačeni tempo tako da priča ne postane monotona i zamorna. Kompozicija ovog djela posjeduje klasični sklad, jer se uspješno kloni neproporcionalnosti opširnih digresija, što je zavidno postignuće na tolikom narativnom prostoru. I tu nipošto nije riječ o nekakavom poetičkom anahronizmu, već o novoj klimi koja – po prirodnom procesu poetičkih mijena – sve više zahvata srpsku književnost upravo posredstvom ostvarenja kakav je „Omama“.

U tijesnoj vezi sa ovim je i treća karakteristika romana, koja je vezana za prikaz epohe međuratne Evrope. Ne napuštajući aleksandrijsku paradigmu (post)moderne literature, Vladušić je na prepoznatljiv način kolorisao sliku jednog doba prisustvom istaknutih stvaralačkih ličnosti tog vremena. Svijetom Berlina kojim se kreće Crnjanski, fizički, ili duhom svog djela, prolaze Fric Lang, Luiđi Pirandelo, Stanislav Krakov, Paul Kle, Valter Benjamin i drugi značajni umjetnici i intelektualci, koje pisac pažljivo bira i kojima još pažljivije određuje mjesto i značenje u sistemu pripovijedne logike romana. Time je ova fiktvina priča čvršće fundirana u (iluziji) stvarnosti i knjiga je uspjela da ostvari onaj zadatak mapiranja epohalnih kretnji kakvim ih je Crnjanski u Vladušićevoj interpretaciji sagledavao. Međutim, ta slika ostala bi jednodimenzionalna da istovremeno nije i slika opisane stvarnosti iz perspektive autora „Omame“, kojoj integralno pripada i stvarnost čiji je sam svjedok. Sakrivajući na brojnim stranicama signale za dublje razumijevanje djela, Vladušić je postavljao detektivske zagonetke čitaocu, podstičući ga da se budnom pažnjom kreće kroz opisani berlinski mikrokosmos. Mnoge su veze između ta dva svijeta, od kojih svakako najupečatljivija pruža paradigmatski primjer. Diskretna opaska o boji kuće u kojoj će Crnjanski doći do jednog od razriješenja misterije da iza zločina stoji trgovina organima zastrašujuće seli čitaoca u njemu bilže vrijeme i bliži prostor, što mu predočava jednu od potresnijih književnih metonimija nacionalnog stradanja u dugom kontinuitetu. U toj strogoj organizaciji različitih nivoa ovog romana i njihovoj funkcionalnoj unutrašnjoj međuzavisnosti krije se ključni dokaz umjetničke uspjelosti.

Autor: Vladan Bajčeta
Izvor: Književni magazin, br. 227–228. (2022)