Knjažev brat i kraljev deda – Prikaz knjige „Dvor gospodara Jevrema Obrenovića 1816–1842“

Zanimljiva je paralela koju je istoričar Nebojša Jovanović načinio između biografija dveju ličnosti koje u srpskoj istoriji još uvek nisu dobile svoje zasluženo mesto.

Iako na prvi pogled nema dodirnih tačaka između Jevrema Obrenovića, brata knjaza Miloša, i Aleksandra Karađorđevića, sina vožda Karađorđa – tim pre što je Jevremov odlazak u izgnanstvo bukvalno otvorio vrata Aleksandrovom dolasku na presto Kneževine Srbije – ipak se imena knjaževog brata i voždovog sina moraju zajedno spominjati kad god se govori o počecima i pretečama kulturnih ustanova novovekovne Srbije, jer i Jevremov i Aleksandrov dom, svaki u svoje vreme i u svojim političkim prilikama, predstavljali su prve prave srpske književne salone i muzičke dvorane, iz kojih će docnije proisteći i sve bitne institucije bez kojih je nemoguće zamisliti modernu državu, a koje i do danas postoje.

Još jedna je sličnost između gospodara Jevrema i kneza Aleksandra: obojica su ostali upamćeni prvenstveno kao srodnici znamenitih ličnosti, a mnogo manje zahvaljujući svom političkom i kulturnom delovanju, pa se tako Jevrem najčešće pominje kao brat knjaza Miloša i deda kralja Milana, a Aleksandar kao sin vožda Karađorđa i otac kralja Petra, pri čemu se dolazi i do zaključka da su upravo Jevrem i Aleksandar, svaki u svojoj porodici, direktni preci onih srpskih vladara koji su nosili kraljevsku titulu.

Najzad, samim tim što se redovno pominju u kontekstu srodstva sa drugim velikanima iz svojih porodica, gospodar Jevrem i knez Aleksandar zaista su se našli u senci istorije koju su delom i sami stvarali, pa je novo svetlo na dve nepravedno skrajnute biografije bacio Nebojša Jovanović, najpre svojom knjigom o knezu Aleksandru, a sada i knjigom o gospodaru Jevremu, ali i o njegovom vremenu, ondašnjim političkim prilikama i odnosima unutar vladarske porodice – zbog čega knjiga i nosi naslov „Dvor gospodara Jevrema Obrenovića 1816–1842“.

Ako se zna da je politička karijera gospodara Jevrema počela 1816, i to nakon ropstva u turskoj tamnici, a da se završila 1842, kada je cela porodica Obrenović prognana iz Srbije, onda je jasno da dotični period nije slučajno odabran, ali je zanimljivo da je upravo godina 1816. značajna i u Jevremovom emotivnom životu, jer tada je sreo Tomaniju Bogićević, svoju buduću ženu i nerazdvojnu saputnicu sve do svoje smrti 1856. godine. (Ovaj podatak može donekle začuditi kad se zna da je u pitanju pripadnik porodice Obrenović, čiji su istaknuti članovi bili poznati između ostalog i kao preljubnici, zbog čega im ni brakovi nisu bili dugog veka.)

Iako je gospodar Jevrem, kao osoba od najvišeg knjaževog poverenja, često menjao zvanja, položaje i mesta stanovanja, ipak se sve njegove kuće i konaci u toku dve i po decenije mogu obuhvatiti jedinstvenim terminom „dvor“, što pomalo podseća na srednjovekovne vladare, čiji je dvor bio tamo gde bi se trenutno zatekli i pri čemu ovaj termin ne označava toliko samu građevinu koliko se odnosi na vladarevu porodicu, sluge, gardu, prijatelje, pa i učitelje njegove dece.

Stoga ovo i nije samo biografija gospodara Jevrema Obrenovića, nego i priča o burnom životu njegove ćerke Anke, o njenim učiteljima Dimitriju Tirolu i Jozefu Šlezingeru, o Jevremovom prijatelju i prvom austrijskom konzulu u Srbiji Antunu Mihanoviću, o Jevremovom najvećem političkom protivniku Tomi Vučiću Perišiću, o sukobima koji su izbijali unutar same porodice i zbog kojih je Jevrem postao čak i opozicija vladavini rođenog brata, ali i o neformalnim književnim sastancima koji će zahvaljujući Jevremovoj moralnoj i finansijskog podršci prerasti u zvanične institucije u vidu Narodne biblioteke i Društva srpske slovesnosti – a kad se kaže da se ove ustanove danas nazivaju Narodna biblioteka Srbije i Srpska akademija nauka i umetnosti, onda ne treba mnogo objašnjavati koliki je bio doprinos gospodara Jevrema srpskoj kulturi, književnosti i nauci.

Iako se može reći da je gospodar Jevrem ostao u istoriji zabeležen kao tvorac moderne šabačke varoši, pa i kao čovek koji je u Srbiju doneo prvi klavir, ipak je to samo vrh ledenog brega, jer čitajući Jovanovićevu knjigu, saznaćemo koliki je stvarni značaj Jevremov ne samo za Šabac kao grad, nego i za Mačvu i Podrinje, gde su u vreme Jevremove uprave načinjeni prvi putevi prema evropskom uzoru i gde su se žitelji mogli svojevremeno pohvaliti kao imaju bolju saobraćajnu mrežu nego cela tadašnja Srbija.

Smrt gospodara Jevrema nije bila objavljena ni u jednim novinama na teritoriji tadašnje Kneževine Srbije, a trebalo je da se Obrenovići vrate na vlast da bi Jevremovo telo bilo preneseno u Srbiju, ali vreme je donekle ispravilo nepravdu prema čoveku koji je Evropu doveo u Srbiju, pa iako se uz njegovo ime redovno navodi da je bio brat knjaza Miloša – a sa druge strane, da to nije bio, verovatno nikada ne bi ni dospeo na značajne državne položaje – ipak se Jevrem Obrenović sve češće pominje i zbog svojih ličnih zasluga u stvaranju nove srpske kulture, a tom ispravljanju istorijskog propusta svakako će doprineti i knjiga Nebojše Jovanovića.

Autor: Dušan Milijić